Deliliğin çıkmazına karşı en doğru yorumu yine eserin kahramanı Doktor Andrey Yefimıç yapıyor:
“Size böbrekleriniz çalışmıyor, kalbinizde büyüme var gibi şeyler söylediklerinde doğal olarak tedaviye başlarsınız. Deli ya da bir suçlu olduğunuzu söylediklerinde ya da kısacası etrafınızdaki insanların ilgisi bir anda üzerinizde yoğunlaşmaya başladığında, bilin ki artık çıkışı olmayan bir kısırdöngünün içine düşmüşsünüz demektir. İçinden çıkmaya çalışsanız da daha fazla kaybolacaksınız. Bu durumda pes edin, zira hiçbir insani çaba sizi bu durumdan kurtaramayacaktır.”
Deliliğe bakışımız, buna karar verişimiz, sosyal çevrenin değer yargılarından öteye geçmez bir hâlde. Bu eseri okuduğumda, insan zihni ve düşünceleri bu kadar biricikken, bu benzemezliği sosyal yargılarla hükme sokmak ne talihsiz bir gelenek diye düşünmeden edemedim. Bu sorgulamayı tekrar tekrar yaptıran bir öykü.
Yazarın deliliğin “neye göreliğine” dikkat çekmesi kadar, “ahkam kesmenin altının boşluğuna” da dikkat çektiği düşüncesindeyim. Doktorun acıya karşı yaklaşımı, İvan Dmitriç’e verdiği akıl yalnızca teorik laflardan ibaret kalıyor. Oysaki acıya bakışımız, onu tattığımız ölçüde nesnel olup şekillenir, zira doktor eserin sonunda acıyı deneyimleyerek düşüncelerinin aslında ne kadar yüzeysel olduğuyla yüzleşiyor.
Her yönüyle zihni sorgulamaya yönlendiren, her okumada yeni bir kapı açabilecek bir eser, zamansız.
