"Tanzimat aydınını Batılı aydından ayıran en önemli özelliği, ümmet aydını olmasıdır. (…) Pan-Osmanlıcı olan bu aydın gurubu aynı zamanda modern İslamcıdır. Bu nedenledir ki Tanzimat’ın bu müsavat (eşitlik) yapısına en keskin eleştiriler onlardan gelmiştir. Namık Kemal Islahat Fermanı ile sağlanan gayrimüslimlerin askerlik durumlarıyla ilgili
İslam'ın perişanlığı ve çöküşünün ve de halkımızın dini yalan yanlış tanımasının nedenlerinden biri, dini tamamen kuşatacak şekilde öğrenmek isteyip öğrenemeyen kişilerin ağzından dinlerini öğreniyor olmalarıdır.
Tekdüze ve zifirî karanlıkta geçen bin yıldan sonra 17. yüzyıl 'akıl', 18. yüzyıl 'aydınlık', 19. yüzyıl 'ideoloji' ve 20. yüzyıl 'analiz' yüzyılı olarak adlandırıldı. Felsefi dehalar kendilerini rahatça ortaya koydular.