Fıkıh Usulü

Hasâısu'n-Nebi: Peygambere mahsus fiiller. Bunlar: Aralıksız oruç tutmanın mübah oluşu, kurban kesme, kuşluk namazı, vitir ve teheccüd namazlarının vacib olması, dörtten fazla evlenmenin caiz olması, davanın ispatında tek başına Huzeyme'nin şahitliğini yeterli görmei gibi haller Rasûlullah'a (s.a.) özgü hallerdir. Böyle fiillerde Rasûlullah'a uyulmaz.

1- Oturma, kalkma, yeme, içme uyuma, yürüme gibi bir insan olarak yaptığı davranışları. Bunlar onun için de ümmeti için de mübah olan davranışlardır. Bu konuda onu örnek alıp uymamız bize vacip değildir. Ancak meselâ sağ el ile yemek gibi mendub veya sünnet olduğuna dair bir delil bulunursa o zaman dini bir hüküm olur.

Aynı şekilde ticaret, ziraat, savaş tedbirleri, bir hastaya ilaç tavsiye etmesi gibi dünyevi işlerdeki tecrübesi gereği ortaya koyduğu davranışlar da dinî bir hüküm sayılmaz. Çünkü bunları ilâhi vahiy ile değil şahsî tecrübesi ve içtihadı ile yapmıştır. Bundan dolayıdır ki, Bedir gazvesinde orduyu bir yerde konumlandırmak istediğinde Hubab b. el-Münzir sordu: “Ya Rasûlullah, burası Allah'ın (c.c.) size bildirdiği bir yer midir yoksa kendi görüşünüz, harp ve taktik icabı mıdır?” dedi. Resulullah (s.a.) “Şahsi görüş, harp ve taktiktir” buyurdu. Bunun üzerine Hubab: “Burası ordunun konumlanacağı bir yer değildir” dedi ve suya yakın başka bir yer işaret etti, ordu oraya indi. Peygamberimiz Medine'de insanların erkek ve dişi tomurcukları buluşturarak hurmaları aşıladıklarını görünce bunu yapmamalarını tavsiye etti. Onlar da yapmadılar. O sene hurmalar olmadı. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.) onlara: “Siz dünyanızın işlerini daha iyi bilirsiniz” buyurdu.

Allah (cc) Peygamber’e (s.a.) itaat edip uymayı müminlere farz kıldı, O’na itaati kendisine itaat saydı ve anlaşmazlıklarını Allah'a (cc) ve Rasûl'e (s.a.) havale etmelerini emretti. Allah (cc) ve Rasûlü'nün verdiği hükümlerde müminler ancak seçme hakkı bırakmadı. Ve Hz Peygamber'in verdiği hükmü kabul etmeyenin iman etmiş olmayacağını bildirdi.

Evli olursa zina edenin recmedilmesi, bir şahit ve bir yeminle hüküm verilmesi, erkeklere ipek giymeyi, altın takmayı haram kılması, âkileye (katilin akrabalarına) diyet ödetmesi, ehlî eşek etini haram kılması, esirlerin serbest bırakılması gibi meseleler Kur'an'da bulunmayıp sünnetin koyduğu hükümlere örnektir.

Sözlükte sünnet, siret ve alışılmış, bilinen yol manasınadır. Usulcülere göre ise Resulullah(s.a)tan sâdır olan her türlü SÖZ, FİİL veya TAKRİR'e sünnet denir.

2. Dirayet veya re’y tefsirleri
Dirayet ve re’y “akla ve ictihada dayalı anlayış ve görüş” demektir. İslâm sayesinde
Arap dili yayılmaya başlayınca bir yandan bu dilin saflığını korumak, diğer yandan
yabancıların sahih Arapça’yı öğrenmelerine yardımcı olmak üzere lugat ve dil bilgisi
kitapları yazıldı, Arap olmayan kavimler müslüman oldukça farklı kültürler Arap kültürüyle
çatışır ve karışır hale geldi; Yunan ve Hint düşüncesine ait eserler Arapça’ya tercüme
edilince İslâm’la bu düşünceler arasındaki çatışmalara farklı boyutlar eklenmiş oldu.
Yabancı düşünceleri ve inançları reddetmeye veya İslâmî olanla uzlaştırmaya yönelik
çalışmalar yapıldı. Düşünce okulları (mezhepler) ortaya çıktı. Yeni coğrafyalara ve kültür
ortamlarına giren İslâm, buralarda yaşayan insanların sosyal ihtiyaçlarını karşılamak üzere
yorumlandı, içtihad yoluyla genişledi ve fıkıh mezhepleri ortaya çıktı. Kur’ân’ın
yönlendirdiği zühd hayatı, başka düşünce ve kültürlerin de etkisiyle –teorisi, pratiği ve
farklı okullarıyla– tasavvufun doğmasına zemin hazırladı.
Bütün bu gelişmeler tefsir faaliyetini de etkiledi, Kur’ân’ı yalnızca rivayete ve dile
dayanarak açıklamak yerine, bunları da ihmal etmeksizin içtihada, akla, ilham ve keşfe,
benimsenmiş düşünce ve inanca, ayrıca mezheple- rin tercih ve inançlarına göre –bunları
esas alan, bunlara dayanan, bazan bunlara öncelik verip âyetleri bunlara uyarlayan–
yorumlar yapılmaya, tefsirler yazılmaya başlandı. Bu tefsirlerin genel adı olarak “re’y
tefsiri” (et-tefsîr bi’r-re’y) deyimi kullanılmaktadır.
Re’y ile Kur’ân’ı tefsir etmenin câiz olup olmadığı konusundaki tartışmaya dayalı
olarak re’y tefsirlerinin, “makbul olan ve olmayan” şeklinde ikiye ayrıldığı görülür. Makbul
olan re’y tefsiri, Kur’ân’ı doğru anlamak için gerekli bulunan ve bu maksatla başvurulan
ilimlere; özetle lugat, gramer, nazarî edebiyat, kıraat, kelâm, fıkıh usulü, esbâb-ı nüzûl,
dinler ve peygamberler tarihi, nâsih-mensuh, âyetleri açıklayan hadisler ve Allah vergisi
anlama kabiliyetine dayanılarak yapılan tefsirdir. Makbul tutulmayan re’y tefsiri ise ya ilmi
yetersiz kişilerin yaptıkları, ya da Kur’ân’ı doğru anlamaktan ziyade önceden benimsenmiş
bir inanç ve düşünceye göre onu yorumlamaya ve uyarlamaya yönelik çabalarla yapılan
tefsirdir.
Sünnîler’e göre makbul re’y tefsirlerinin en meşhurları Ebû-Mansûr el-Mâtürîdî’nin
(ö. 333/944) Te’vilâtü’l-Kur’ân, Mahmûd b. Ömer ez-Zemahşerî’nin (ö. 538/1143) -
Mu‘tezile mezhebine göre yazılmış bazı kısımlar dışında- el-Keşşâf, Fahreddin er-Râzî’nin
(ö. 606/1209) Mefâtîhu’l-gayb, Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) Envârü’ttenzîl isimli eserleridir.
3