TÜRK ROMANININ TRAJİK BASAMAĞINabizade Nâzım'ın Karabibik'i kötüydü. Köy ortamına gayet güzel ayak uydurmuştu ama insana hiçbir fayda sağlamıyordu; kötü bir kurguyla ve pek de iyi olmayan karakterlerle oluşturmuştu romanını. Biçimde de büyük hataları olan romanın sonunda Karabibik'in ''baştan çıkıp kadına atılması'' gülünç ve romana yakışmayan bir sondu.
Zehra'daysa Nabizade Nâzım, kıskanç bir kadının başından geçenleri anlatıyormuş gibi görünüyor ama aslında anlatmıyor. Kıskanç bir kadının kocasının başından geçenleri daha çok anlatıyor. Romanın ismi ''Zehra'' olmasına rağmen %70'inde Zehra'nın kocası Suphi'nin başından geçenleri anlatıyor.
Romanın başında Nabizade Nâẑım Zehra'yı ve Suphi'yi betimler. ''İyi eğitim görmüş, yakışıklı'' olan Suphi, ''kıskanç ve hırçın'' olan Zehra'ya âşık olur. Zehra'nın neden kıskanç olduğunun ayrıntılı açıklaması romanda yoktur; aynı şekilde, Suphi'nin de neden kadın düşkünü olduğu da belirtilmez. Roman boyunca bunlar ortada kalır ve herkes akışta sürüklenir.
Nabizade Nâzım'ın paragraflar arası geçişi de iyi değildir, örneğin bir paragrafta Zehra'nın babasının nasıl evlendiğini açıklarken, diğer paragrafta hemen Zehra'nın kişiliğini konu eder.
''Yirmi yaşındayken genç bir kızla evlenmiş ve bu birleşme Zehra'yı meydana getirmiştir.
Zehra çocukluğundan beri oldukça kıskançtı. Hele kendisinden iki sene sonra doğan Bedri'yi o kadar kıskanırdı ki birkaç kere çocuğu neredeyse boğmak, kafasını ezmek gibi acımasızca hareketlere kalkışmıştır.''
(s. 9)
''Bir anda âşık olan'' çiftler evlenir. Evliliklerinin ilk dönemleri çok hoş geçer. Bu ilk dönemden sonra Suphi'nin annesi Münire eve bir cariye getirir. Cariye ''Sırrıcemal'' adında, çok güzel bir kadındır. Tüm olaylar da bundan sonra gelişir. Suphi bir anda Sırrıcemal arzusuyla dolar ve Zehra da onu kıskanır. Suphi, sözde ''iyi eğitim'' görmüştür (!) ama yine de bazı şeyleri etraflıca düşünemez, sadece zevklerinin peşinden gider.
Roman o kadar basit bir kurguyla oluşturulmuştur ki, buna şaşmamak elde değildir; çünkü roman Suphi'nin ''kadın değiştirmesinden'' oluşur. Zehra ile birikte olur, Sırrıcemal ile birlikte olur, Ürani ile birlikte olur ve son olarak da ''avare'' olur. Tüm roman bunlar üzerinden şekillenir ve kurgunun basitliği ister istemez okuyucuyu rahatsız eder.
Sırrıcemal'le ilişki kuran Suphi, ondan çocuk yapmasına rağmen, ''hâlâ Zehra'yı kollarına aldığında heyecanını gizleyemiyordur.''¹ Suphi'nin bu rahatsız edici, hatta iğrenç bile diyebileceğimiz hareketlerini Nabizade Nâzım bize olumlu bir tutumla yansıtır. Zehra ''bu kadarcık nimete de razıdır.'' Öyle bir biçimde yansıtılır ki bu, sanki Zehra ve genel olarak tüm kadınlar erkeklere hep ''boyun eğer'' ve hep onlara muhtaçtırlar. Suphi onu aldatır ama, ilginç bir şekilde, yine de Zehra onu sevmeye devam eder; bu bizde sanki kadınlar kendilerini aldatan, döven erkekleri severmiş gibi bir algı yaratır.
Kadınlar hem ''güçsüz'', hem de ''yuva yıkan'' olarak gösterilir romanda. Zehra kıskançtır ama yine de tahammül eder aldatılma durumuna, hatta ''çırpınmaktan zevk alır'' ve kibrine yediremediği için Sırrıcemal'i kovmaz. Suphi ve Sırrıcemal de çocuk yaptıktan sonra Zehra o kadar ''güçsüz'' gösterilir ki Suphi'den ayrılmaktan korkar; halbuki babası ölmüştür ve mirası da vardır.
Nabizade Nâzım'ın Zehra'yı ve genel olarak tüm kadınları böyle göstermesi göz ardı edilemeyecek bir şeydir. Zehra kıskaçlık gücüne rağmen ''kadınlık güçsüzlüğüne'' yenilir ve ''kudurur, çıldırır, tepinir.'' Suphi ve Sırrıcemal de keyif çatar. Sırrıcemal, güzelliği ve ''kadın''lığı ile felaketi çağırır. Suphi'yse şehvetine karşı koyamaz ve hem Zehra'yla, hem de Sırrıcemal'le ilişki kurar.
Suphi üzerinden Nabizade Nâzım, ''erkekler istediği kadını elde edebilir'' algısını verir. Erkekler bir hareket yapıyor da sanki kadınlar koşa koşa gidiyormuş gibi bir durum yaratır. Ürani'yle de kadınların ''para emici'' özelliğini gösteren Nabizade Nâzım, üç kez, üç farklı kadın ile kadınları aşağılar. Nabizade Nâzım'ın romanı ve karakterleri şekillendirme biçimi hem düşünsel açıdan, hem de edebi açıdan kötüdür.
Romanda o kadar çok ''öpmek'', ''atılmak'', ''âşıkâne'', ''sarmak'' kelimeleri geçer ki okuyucu ister istemez rahatsız olur. Suphi Zehra'nın, Sırrıcemal'in ve Ürani'nin kollarına atılır.² Diğerleri de bunu seve seve kabul eder. Şehvet ve kadın cinselliği romanda o kadar çok ön plandadır ki, şekillendirme biçimine şaşırmamak elde değildir.
Karabibik'in sonunda da şehvet olgusunu ele alan Nabizade Nâzım'ın onunla alıp veremediği bir şey vardır. Kötü kötü sahnelerle ve betimlemelere bunu daha da ön plana çıkarır. Suphi'nin gözünün önünden Zehra'nın hayali geçer ve ''sanki göğsünü açmış, kendisini bekliyormuş''³ gibi görür. Burada ve daha birçok yerde, kadınlar sanki cinsel bir objeymiş gibi yansıtılır. Suphi de ''ırz düşmanlığı'' ile tüm kadınları rahatsız eder ve hemen ''baştan çıkar.'' Peki, size soruyorum, bu gibi terbiyesizce ve ahlaksızca denebilecek cümleler göz ardı edilebilir mi?
Nabizade Nâzım sanki kadınlar erkekleri ''baştan çıkarıyormuş'' gibi bir algı yaratır. Sırrıcemal işveleri eşsiz bir kadındır ve Suphi'ye ''âşıkâne cilveler'' yapar. Zehra Suphi'nin kollarında kendini ''güvende'' hisseder. Ürani de Suphi'nin kendisiyle uğraşmasından hoşlanır. Herhalde bu sahneler de roman tarihinin en trajikomik sahnelerindendir:
''Odanın kapısı açıldığı gibi Suphi kendisini Ürani'nin ayaklarına attı. Hem kanaviçe terlikleri şapur şupur öpüyor ve hem diyordu ki:
- Üraniciğim! Ben senin köpeğinim, kölenim, ez beni! Çiğne beni!''
(s. 95)
''Hemen Suphi'yi silkip yere düşürerek ayağıyla çiğnemeye, elleriyle de vurmaya başladı. Suphi hâlâ yalvararak Ürani'nin hiddetini yatıştırmaya uğraşıyordu. ''Sus bre baykusi! Sus! Geber, geber!''
(s. 108)
Suphi şehvetperesttir ve buna rağmen ''iyi bir adam'' gibi gösterilir; Zehra'dan bahsederken ''Bu karıdan kurtulmak lazım,'' der hoş olmayan bir üslupla. Kadınları aldatan o olmasına rağmen ''yaklaşan fırtınaya karşı siper göremez''⁴ sözde. Zehra'yı aldatır, aldatmakla da kalmaz, çocuk yapar ama yine de, şaşırtıcı bir biçimde, ''mazi''yi düşününce üzülür. Her ne hikmetse hüzün dolar içine, sanki şehvetperest olan o değilmiş gibi. Zehra da ''Zavallı Zehra'' olur.⁵ Bu açıdan Nabizade Nâzım erkekleri de kötü varlıklarmış gibi yansıtır. Ayrıca Suphi o kadar ilginç bir karakterdir ki, iki kadını bırakıp gittiği kadını da (Ürani) kıskanır.
Suphi aynı zamanda üç kadınla düşüp kalktıktan ve artık bir ''avare'' olduktan sonra ''Ah aşk''⁶ der ve Nabizade Nâzım bize öyle bir şekilde yansıtır ki, sanki Suphi'nin kadınlara karşı hissettiği şehvet değil de aşktır. Nabizade Nâzım ''Kadın gönlü oyuncak değildir,''⁷ der ve kadın gönlünü kendine ''oyuncak'' eden Suphi karakterini yaratır. Herhalde Nabizade Nâzım tarihin en ironik yazarlarındandır.
Şehvet konusunda bu kitap sadece kendini şehvetine kaptıran bir adamı anlatır; adamın şehvete neden kapıldığı da belli değildir. Kadınlarla hiç görüşmemiş midir, bu yüzden mi böyledir? Yakışıklı biridir, böyle olma olasılığı biraz düşüktür. Küçüklüğünden gelen bir şey midir? Bu da belli değildir. Bunlar da kıt akıllı Suphi'nin öyküsüne daha az ilgiyle bakmamıza sebep olur.
Zehra romanındansa Tolstoy'un ''Şeytan'' ve ''Peder Sergi'' öyküleri şehvet konulu iki güzel öyküdür. İkisinde de şehvetle mücadele eden insanlar anlatılır ve şehvetin ''şeytan''lığı konu edinilir; Zehra romanındaki gibi şehvetin hayatını mahvettiğini düşünmeyen ve hayatın akışına kendini bırakan (!) bir insanı konu edinmez.
Ayrıca romanda Zehra çoğunlukla ''vahşi'' olarak gösterilir. Zehra ''nefret ve intikam'' arzusuyla yaşıyordur.⁸ Sırrıcemal'in ''kafasını gözünü yarmaya'' karar verir (daha sonra Sırrıcemal intihar eder).⁹ O kadar ''hırçın ve vahşi'' gösterilir ki, ''Sırrıcemal'in kötü sonu, Münire'nin perişanlığı ve Suphi'nin sefaleti yüreğine su serpmez.''¹⁰ Ayrıca Zehra, romanın sonunda, bu kadar kirli bir düşünce yapısı olmasına rağmen intihardan ''ahiret olduğu için'' korkar; bu da Nabizade Nâzım'ın eklediği ilginç ayrıntılardan biridir. Bu açıdan kadınları aşağılayan, ''vahşi ve doymak bilmez varlıklar''mış gibi gösteren bir romandır Zehra.
Suphi'nin kıt akıllı bir karakter olduğu su götürmez bir gerçektir ama ''işsiz güçsüz''lüğü başka bazı karakterlere de benzer. Örneğin İntibah'taki Ali Bey de ''işsiz güçsüz'' bir insan olur; fakat onun avareliğinin ve şehvetperestliğinin bir nedeni vardır, bu açıdan güzel bir karakterdir. Suphi'yse ''iyi eğitimli'' fakat kendini çok çabuk kaptıran, pek de önemi olmayan bir karakterdir. Zehra romanını (Ya da ''Suphi'' romanı mı demeliydim?) okumak yerine Ecinniler'deki Stavrogin karakterini, Zamanımızın Bir Kahramanı'ndaki Peçorin karakterini, İntibah'taki Ali Bey karakterini okumak veya Tolstoy'un Şeytan ve Peder Sergi öykülerini okumak daha iyi olacaktır.
Ayrıca şunu da belirtmek isterim ki, bu kitaplardan biz etkilenmeyiz, etkilenmememizin sebebi romanın üzerine düşünmüş olmamızdır. Romanın kadınları ve erkekleri ne kadar aşağıladığını, ne kadar sığ bir düşünsel yapısı olduğunu kavrarız. Ama bu kitabı okuyan ve üzerine düşünmeden ''güzel'' deyip geçen gençler ya da yetişkinler için zararlıdır böyle kitaplar. İstemsizce bilinçaltlarında yer eder ve hareketleri bu yönde değişir. Kadınlara ve erkeklere bakış açıları romanın istediği yönde şekillenir. Bu yüzden ''bilinçli okuma'' çok önemlidir. Kitaplar kadar insanın bilincini derinden etkileyen çok az şey olduğu için bu gibi kitaplara özellikle dikkat edilmelidir.
Romandaki karakterler ''işsiz güçsüz'' ve manevi hayatları olmayan karakterlerdir. Bu açıdan okuyucuya hiçbir fayda sağlamaz. Toplum için de önemi olmayan karakterlerdir. Nâbizade Nâzım'ın ruhsal çözümlemeleri, yapısı iyidir ama romanın düşünsel yapısı göz ardı edilemeyecek kadar kötü ve rahatsız edicidir. Suphi, Zehra, Sırrıcemal ve Ürani insanların hayatlarında büyük bir yer etmez; çünkü onlar ''gamsız'' insanlardır. Bu açıdan da ''gerçek'' karakterler değildirler. Roman tarihinde onlardan önemli ve okuyucuya verim sağlayacak birçok karakter vardır. Romanın kadın ve erkekleri aşağılaması ve saçma cinsel unsurlar bulundurması karakterleri daha da dibe batırır. ''Türk romanının trajik basamağı'' olan Zehra romanı bu yüzden kötü ve rahatsız edicidir.
Faydam dokunduysa ne mutlu bana, keyifli ve verimli okumalar.
EK:
¹(s. 58)
²(s. 71)
³(s. 55)
⁴(s. 57)
⁵(s. 57)
⁶(s. 101)
⁷(s. 120)
⁸(s. 58)
⁹(s. 79)
¹⁰(s. 120)