Rojbaş
"Newala Xwînê :Zilan 1930"
Zilan bölgesi Van -Erciş ile Ağrı -Diyadin arasındaki dağlık bölgeden mütteşekil 60’tan fazla yerleşim birimini ihtiva eder. Bölgeyi deyim yerinde ise ortadan ikiye ayıran nehir de aynı isim ile anılır. Günümüzde Van-Erciş’in idari sınırları içerisinde yer alır. Zilan bölgesi, Şeyh Sait (Azadi) başkaldırısından hemen sonra, yani 1925'lerde devletin “tehlikeli” olarak kodladığı yerler arasında yer alır. Nitekim eski İttihatçı yeni Kemalist kadro Mustafa Abdülhalik Bey (Renda) 1926’da kaleme aldığı “gizli” ibareli raporda, “isyan potansiyeli taşıyan üç yer var: Ağrı dağı havalisi-Zilan bölgesi, Sason ve Dersim.” Cümlesini ısrarla vurgular. Ve “bu muhitlerin halledilmesinin genç Kemalist cumhuriyetin yararına olacağı” şeklinde katliama davetiye çıkaran, kasıtlı bir öneride bulunur. Nitekim Ağrı başkaldırısı 1930’da, Ağrı Dağı’ndan Zilan bölgesine taşınca, isyanın modern aklını teşkil eden Hoybun'un temsilcilerinden olan İhsan Nuri'nin pek de arzu etmediği hadiseler yaşanır. Zilan bölgesindeki karakollara saldırılır, askerler rehin alınır daha sonra Erciş’e saldırılır, uçak karargahındaki savaş uçakları imha edilir. İhsan Nuri de bizzat anılarında bu hadiselerden bahseder. “İsyancılar”ın kendi direktiflerini dinlemediklerinden yakınır. Yereldeki bazı tanıkların ifadelerine göre ise, bu hadiseleri tetikleyen Erciş’teki devletçi milis oluşumunun kendisidir. Hülasa, resmi tarihe “1930 Zeylan ayaklanması” olarak geçen bu hadiseler, aslında dönemin devlet aklı tarafından tertiplenen provokasyonlar zincirinden ibarettir. Bizzat Umumi Müfettiş (bir nevi dönemin OHAL valisi) İbrahim Tali Bey (İzgören) tarafından Ankara’ya “isyan” haberi ulaştırıldığında, Çankaya Köşkü ve Erkan-ı Harbiye karargâhı hareketlenir. Telgraf üstüne telgraf gönderilir, dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi Bey (Çakmak) ve Başvekil İsmet Bey (İnönü) “eşkıyanın derhal tedip ve tenkil edilmesi” yani “örnek ve caydırıcılık oluşturacak şekilde cezalandırılmaları” emrini verirler. Bütün bu sürece -yani 1926-1930 yılları arası- bakıldığında iki mefhum kilit konumdadır: “Halletmek” ve “Tedip-tenkil”. Nitekim 1930 yazında binlerce askerden oluşan devasa bir ordu Zilan bölgesine girer, yarı resmi rakamlara göre 15 binden fazla sivil toplu şekilde öldürülür. Bütün köyler yakılır, ekinler ateşe verilir, su kuyularına toprak doldurulur. Hatta süt elde edilmemesi için inek, keçi ve koyunların göğüsleri kesilir. Kısacası Zilan bölgesi yaşamsızlaştırılır.Katliam fiziki olarak birkaç yıl boyunca devam eder, sağ kurtulanlar da sonradan bulundukları yerde infaz edilirler, daha sonra 1932’de Ankara’dan bir emir gelir -ki emrin sureti genelkurmay arşivinde mevcuttur, kitap olarak da basılmıştır- denilir ki “Gazi hazretleri diri eşkıya yakalanmasını arzuluyor” bu süreçten sonra göstermelik bir şekilde binden fazla kişi Adana’ya gönderilir, Adana Ağır Ceza Mahkemesi’nde açılan dava yıllarca sürer. Davanın akabinde yüzlerce aile Orta ve Batı Anadolu’ya sürgün edilir. Bunlardan biri de benim ailemdir.Öncelikle 1948’de “umumi af” ilan edilir. Adana Cezaevi'nde ve sürgünde bulunan mağdurlar bölgeye geri döner. Lakin Zilan hâlâ “yasak bölge” kapsamında olduğu için dönenler köylerine yerleşemezler. Akabinde Demokrat Parti’nin iktidara gelmesi ile birlikte, mağdurlardan oluşan bir heyet Ankara'nın kapısını aşındırmaya başlar. Eski “Ağrı isyancısı” yeni Demokrat Parti Ağrı mebusu Halis Öztürk’ün de girişimi ile Zilan’daki “yasak bölge” uygulaması kısmi olarak kaldırılır. Yani Zilan Deresi'nin batısı “çiftlik” olarak devlete hibe edilirken, doğu yakası tekrar yerleşime açılır. Mağdurlar cenaze kalıntılarını nehir boyunca toprağa gömerek işe başlarlar. Daha sonra köylerini tekrar inşa ederler. Ama Zilan Deresi'nin batı yakası günümüzde de devletin uhdesindedir. Milk, Kunduk, Birhan, Bonizli, Sarkoy, Şorik, Pirneşin, Mirşud isimli köyler haritadan silindi. Arazilerinin bir kısmına Kırgız mülteciler yerleştirildi, geri kalanı da “At üretme çiftliği”ne dönüştürüldü.
·
116 görüntüleme
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.