Alla beni pulla beni ve şarap aşkım
Bazen aklım almıyor. Bütün bu büyük dehaların nasıl zamanında bu kadar ileri görüşlü olduğu, birden fazla alanla yetinmeyerek onlarca alanda ileri çıktığı…Büyük bir başarı.
İşte Hayyam da öyle bir insandı.
Öncelikle ben bu zamana kadar ağırlık olarak felsefe, bilim ve psikoloji gibi içeriklere inceleme yazdım. Çünkü çözümleyerek ve kitabın detaylı anlatılışını yazmayı tercih ediyorum.
Ama bu sefer 
Varsayalımismail önerisiyle edebiyat konusunda yazmayı denemek istedim.
Kendi tarzımla yani, çözümleyerek bol bol arşiv ve kaynak kullanarak sadece dörtlükleri değil bir bütünü inceleyeceğiz.
Şimdiden söyleyeyim edebiyat alanında yazdığım ilk uzun inceleme olacak :)
E hazırsanız başlayalım.
Şarap deyince aklımıza gelen ilk isimlerden birisi Hayyam oluyor. Edebiyatla şarabı da birleştiren Hayyam’dır zira. Şarabı da Hayyamı da severim. İkisini bir arada okumak ise bambaşka bir haz gözümde. Çünkü bazı edebiyatlar tutkuyla yapılır. Biz bir nevi aşkla okuyoruz dörtlükleri.
Şarap sevmek de bir aşktır.
1000 yıl kadar önce bu tür dehâların ortaya çıkabilmesine imkân tanıyan eğitim sistemleri vardı. Türlü türlü alanlarda epeyce başarı toplamış olan birisi.
Astronomi, tıp, matematik, dini bilgiler, felsefe…
Teoriler geliştiriyor ve hem de tüm dünya insanlarının dillerinde dolaşan şiirler yazıyor ve edebiyat dünyasında fırtınalar estiriyor.
Eski bir arşiv kaynağı şöyle söylüyor Hayyam’ı anlatırken “XI. Yüzyıl da Selçuklu kültürünün dünyaya, bilim, sanat, kültür ve birçok açıdan örnek olduğu bir dönemdir. Büyük Selçuklu Devleti, Çin’den, Batı Anadolu dâhil bütün Ortadoğu ülkeleri, Akdeniz sahilleri, Kuzeybatı Afrika, Hicaz ve Yemen’den Rusya içlerine kadar yayılan hâkimiyetin, muazzam bir kültür ve medeniyetin temsilcisidir. İşte Selçuklu Hükümdarı Melikşah dönemi böyle bir çağdır ve bu bilim, sanat, kültür çağının en gözde isimlerinden vezir Nizamülmük’ün de bu çağa katkısı büyüktür. Ömer Hayyam da böyle muhteşem bir zamanda yetişmiş ve yaşamıştır.
O dönemlerde göçebe toplulukların en çok ihtiyaç duyduğu malzemelerden birisi de çadır beziydi. Çadırcılık ise o devrin gözde mesleklerindendir. Çadırcı kelimesinin anlamı Acem dilinde Hayyam’dır. İşte Ömer, çadırcılık yapan babasının mesleğinden almıştır lakabını.
1048 yılında Nişabur’da doğan Hayyam’ın çocukluğu ve gençliği üzerine fazla bir bilgi edinilememiştir. Bilinen bir şey vardır ki o da batıni ve zahiri ilimleri alarak kendisini çok iyi yetiştirdiğidir. İlmini genişletmek için zamanın ilim merkezleri olan Semerkant, Buhara, İsfahan’a yolculuklar yapmıştır. Çeşitli yer ve zamanlarda mantık, felsefe, matematik, fizik, metafizik, tıp ve astronomi gibi çok farklı ve çeşitli alanlarda eğitim alarak uzmanlaşmıştır.”
Hayyam’ın bunu yapabilmesinde her ne kadar eski dönemler engel olarak gösterilse de bu aslında pek doğru değil. Döneminde aydın kişilerin çıkış yapmasıyla ve ticaretten gelen kültürle bu aydınlık yayılıyor. Herhangi bir mahalle esnafı nasıl ticaret yaparken dolaylı yönden bir şeyler öğreniyorsa, o dönemlerin bilgi alışverişi bu şekilde gerçekleşiyordu.
Ayşe'nin kaynanası kızmış, o süte zam yapmış ayşe de kaynanasına kızmış, zam yapan esnaf mıymış?
derken doğru ya da yanlış bir bilgi akışı dönüyor.
İşte bilginin yayılması da o zamanlar bu yolla mümkündü. Hayyam da o döneme denk geldiği için aydınlığını sonuna kadar yaşayan birisi oldu. Özellikle de matematikte...
Her ne kadar matematik ile ilgilenmesem de Hayyam'ın matematik konusundaki bilgisini görünce “Vay be adama bak. “Diyorum.
Eski dönemlerde yaşamak istememin sebebi de bu aslında. Hem dehşet bir bilginiz, kültürünüz oluyor hem de edebi yönünüz kuvvetliyse özgürce edebiyatınızı yaşayabiliyorsunuz.
Bir düşünün cebir, paralel çizgiler teorisi, orantı ve sayılar teorisinde harf ve işaretlere dayalı teoriler geliştiriyorsunuz. Birinci, ikinci ve üçüncü derece denklemleri sınıflandıran ilk kişi de geliştiren sizsiniz.
Hatta Gregoryen takviminden çok daha az hata veren Celali takvimini hazırlıyorsunuz. Sonra en büyük aşkınız olan şaraba karşı duygularınızı kaleme döküyorsunuz. Bir de bunu günümüze uyarlayalım…
Ya sen ne anlatıyorsun diyen insan seslerini daha fikri düşünür düşünmez duyuyorsunuz. Sonra birkaç sözde entelektüel provokatörler “Edebiyat bu değil, çocuklara kötü örnek oluyor, bu adam Allahsız!” gibi yorumlarla doluşurdu :D
yine de biz şarap bağımlısı filozofumuzu incelemeye devam edelim :)
0 rakamını ilk bulan ve sıfıra ''şey'' adı veren büyük bir bilgin aslında en büyük matematik devrimlerinden birisi bu bence.
Hatta şu lanet olası sayısaldan soğumama sebep olan x'in hikayesi de buradan geliyor.
Muhterem bilinmeyen olarak ''şey'' kullanmaktadır, bu isim ispanyolca ''xay'' yapılmıştır ve günümüze ''x'' olarak geçmiştir.
Ayrıca şu koordinat sistemini içip içip sızdığı gecelerin birinde, rüyasında bulmuş.
"bu, dünyayı boş vermiş, romantik matematikçi."
Amin Maalouf'un 
Semerkant eseri de bundan sonra güzel gidebilir diye düşünüyorum. Yani bu kitabı okuduktan sonra okuyabilirsiniz.
2000’lerde bir haber çıkmıştı. İngiltere'de hayran derneği bulunan aynı zamanda da filozof olan kişi Hayyam diye. Bu haber o zamanlarda viral olmuştu tabi hâlâ devam ediyor mu bu derneğin varlığı ona dair kaynak bulamadım.
Bu bilgilerden ziyade Hayyam’ın kendi kaleminden ve o dönem eserlerinin bulunması da epey zor.
Ama ben size bir güzellik yaptım ve çok kaliteli bir arşiv hazırladım eğer yabancı diliniz yoksa bile Google'den translete-sayfayı çevir seçeneği ile keyiflice okuyabilirsiniz :) Arşivi sona bıraktım.
Neden Hayyam hakkında az eser var (dönemsel olarak) onu da açıklayalım.
İran ah İran şaşırtmıyor yobazlığı ve akılsızlığı ile.
Nişaburlu Hayyam ne yazık ki bildiklerimiz son derece kısıtlı. Bunun nedeni dönemin İranında dinsiz ilan edilerek ölümünden sonra eserlerinin sistematik ve toplumsal olarak yok edildiği için.
Ama yine de olan kaynaklar ile araştırılınca bile hayranlık duyulan bir isim. İnceleme sayesinde araştırdığımda, matematik konusunda dehşet verici bir bilgisi ve deneyimiyle karşılaştım.
Bu da karşılaştığım ilginç bir bilgi “Pascala atfedilen üçgeni pascaldan yaklaşık 500 yıl önce bulduğu rivayet edilmektedir. bunun yanında Melikşah’a bir takvim hazırlamış ve Melikşah’ın müneccimbaşılığını yapmıştır. Gökbilimiyle ilgili çalışmalarında vardır. Matematikte şu an net olarak hatırlamıyorum ama sanırım ikinci derece denklemlerin çözümü yapmıştır. Kim bilir belki de dönemin iranında eserleri yok edilmesiydi bugün felsefede antik yunanı konuştuğumuz gibi matematik ve gökbiliminde de doğuyu konuşuyor olacaktık.”
(Fıkhu Ömerb. el-Hattâb, III, 428-623; IV, 5-24, DİA: Mustafa Fayda – Muhsin Koçak, “Ömer”, XXXIV, 44-53)
Süper bir bilgi daha vermek istiyorum :)
Bilinçli ya da bilinçsiz, Sonsuz Zaman'ın her şeyin yaratıcısı ve denetleyicisi olduğu, insan hayatının önceden belirlenmiş olduğu ve kişinin kaderini değiştirmek için yapabileceği hiçbir şeyin olmadığı fikrinin hakim kılındığı İslam öncesi İran'a özgü bir inanç sistemi olan Zerdüştlük'ten ilham alınmasıydı.
Kendi alanım olduğu için felsefesine de değinmek isterim. En nihayetinde "Felsefi çalışmalarında, Tanrı'nın her şeyin kendisinden kaynaklandığı Zorunlu bir Varlık (Aristoteles'in Hareket Etmeyen Hareket Ettiricisi gibi) olduğunu ve buna bağlı olarak insanın özgür iradesinin ilahi iradeye tabi olduğunu savunmuştur. Kişinin, ne zaman, hangi noktada, hangi bölgede ya da hangi koşullar altında doğacağı üzerinde hiçbir kontrolü olmadığından, kişinin yaşamı zorunlu olarak kendi kontrol kabiliyetinin ötesinde başlar ve o noktadan itibaren Tanrı'nın iradesi doğrultusunda belirlenmiş bir yaşamla devam eder. Ancak bu böyleyse, Tanrı aynı zamanda dünyadaki kötülükten de sorumludur; Tanrı'nın ibadete layık olması için her şeyin iyi olması gerektiği düşünüldüğünde, bu ciddi bir tanım çelişkisidir. Hayyam kötülüğü iyiliğin yokluğu olarak nitelendirerek bu ikilemin üstesinden gelir. Kötülük, Tanrı'nın emirleri göz ardı edildiğinde, ilahi olarak belirlenmiş olana karşı çıkıldığında ya da sadece kişinin doğal bir olayı yorumlamasıyla ortaya çıkmaktadır."
Ustamızın dediği gibi:
Bu dünyadan başka dünya yok, arama;
Senden benden başka düşünen yok, arama!
Vaz geç ötelerden, yorma kendini:
O var sandığın şey yok mu, o yok, arama!
Şiirlerinden de anlıyoruz ki rubaileri vardır ki bir an içinde sizi alır çok farklı bir kafa. Ben oturup bir kadeh şarap içmek isterdim şahsen Hayyam ile :)
dünyayı allar pullar boyarlar gözünü;
aklı olan hor görür süsünü püsünü.
kimler geldi gitti, kimler gelip gidecek:
al gitmeden alacağını, doyur gönlünü.
bu şiirine özel bir şarkı bırakmak istiyorum size,
youtu.be/GUKIEjmQ1Bc?si=...
İncelemeyi okuyup bu şarkıyı dinlemezseniz işte o zaman üzücü olur :)
Buraya kadar okuduysan sana bol teşekkürlerimi sunuyorum. Ve her zamanki gibi çokça sevgiler, bol okumalar.
Bahsettiğim Hayyam arşivine de buradan bakabilirsiniz:
Ali A. Parsha, Rediscovery of Hakim Omar Khayyam, Canada 1998.
Ali Dehbâşî (be-kûşeş-i), Mey o Mînâ, Seyrî Der Zindegî o Âsâr-i Hakîm
Omer Hayâm-i Nişâbûrî, Tahran 2003.
Ali Deşti, Demî bâ Hayyâm, Tahran 2002.
Alirızâ Zekâvetî Karagozlû, Omer Hayyâm Hakîm o Şâ’ir, Tahran1999.
Arthur Christensen, Critical Studies in the Ruba’iyat of Umar-i Khayyam,
Farsçaya çeviren: Feridun Bedreî, Tahran 1995.
Gellert, W. Editor, Encyclopedia of Mathematics, New York 1977.
Kâzım Bergneysî, Hekîm Omer Hayyam ve Rubaiyât, Tahran 2004.
Muhammed Rıza Kanberî, Hayyamnâme, 2. baskı, Tahran 2005.
Rahim Rızazade Melik, Danişname-i Hayyamî, Tahran 1998.
Rubaiyat Omar Khayyam, Translated by Edward Fitzfgerald, New York
1944.
/worldhistory.org
/islamansiklopedisi.org.tr/omer-hayyam
··
2.031 görüntüleme
Dolu dolu bir inceleme, yarın detaylı detaylı okuyacağım. Emeğinize sağlık, bu platformda iyi ki varsınız 🪴☺️
yaa çok teşekkür ederim 💓
6 sonraki yanıtı göster
Kahvemi sigaramı hazır edip bir şeylerden uzaklaşıp koyuldum incelemeyi okumaya. Bilmediğim birçok şey öğrendim. Sen neymişsin be Hayyam cahilliğimi kendime vurdum. Matematik, felsefe, din, edebiyat herifte ne ararsan var. ≈))
İsteğim önerim üzerine ilmek ilmek emek işleyerek yazdığınız inceleme için çok teşekkür ederim, ellerinize sağlık. ≈)
Bu etkileşim sorununun da içine sıçayım.
Hayyam konusunda eksik arşivler oldu sen istedikten sonra araştırmaya ve arşiv bulmaya koyuldum bi 45 dakikada da metni yazdım yani isteğiniz hemen üzerine yazılır 🍷 Teşekkür ederim yorum için her incelemeye bunu yapmaya çalışıyorum :')
1 sonraki yanıtı göster
incelemelerin hakkını veriyor, sitede her alanda sağlam inceleme yazan nadir okurlardansın.
bilgi dolu bir inceleme, okuması da zor değildi aynı zamanda. her alanda bilgin var, hayranlık uyandırıcı. eline sağlık çok güzel olmuş💕💕
Çıkmayan sesim için yazıyorum
Seversem birgün
Aşka tarih yazmak için bekliyorum
Sevmek öyle sevmek değil
Samimi ve kalpten
Allah'ına kadar sevmek var
Sevgiye kitap yazdırılmaz
Sevgiye ömür adanır
Adam gibi sevilir
Ve Allah'ına kadar sevilir...
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.