Uyum, uygun ve buna yakın sözcükler ud- kökünün "geri, art, arka" anlamına yaslanır. Uymak; peşine takılmak, uyum sağlamak; küçük farkları görmezden gelerek benzemeye çalışmak manasına geliyor.
Aslında " şununla uyumlu , buna uygun " v.b derken "o" her ne ise bununla, benzemeyen taraflarından sakınarak bir benimseme ve beğenme çabasından söz etmekteyiz. Ona benzemek, özünde dolaylı-dolaysız bir bağlantıyı ifade ederken onu beğenmek koşulsuz güzel görmek demektir. Oysa ona uymak, uyum sağlamak görece olumlu bulunsa da içinde hep bir sakıncalı unsurun bulunduğu şerhini barındırır. Dolayısıyla uyumlu olmak, birtakım benzemeklik ve beğenmezliklere rağmen zorunluluğa bağlı bir kabulü işaret eder. Bu nedenle çoğu zaman "tam olarak uygundur" pekiştirmesi kullanılır. Buna göre uyum, uygun, uyuşmak, uyuşturmak sözlerinin ud- kök anlamına bağlanarak türetildiği anlaşılıyor.
Türkçede olumlu sakıncasız uyum ve uygunluk durumu için tüz- / düz- köküne bağlı düzgün sözcüğünü görüyoruz. Düzenleme ile doğrusal bağlantı kurarken özerk yapısını koruyan unsurlar için düz , düzgün veya düzenli diyoruz. Nitekim tüze anlam genişlemesiyle kural ve yasa mânâsına gelir.
Uyumakla ilgili gözümüze çarpan bir diğer ayrıntı, Türkçenin uyku halindeyken neredeyse tek olumlu gelişme olarak gördüğü düş sözcüğüyle karşılaşmaktayız. Rüya kelimesinin Türkçe karşılığının düş olması, Türkçe düşünce tasarımında uyku durumunda en aza indirilen fiziki etkinliklerin, düşünme faaliyeti için söz konusu olmadığına işaret eder ve bunu olumlu bir süreç olarak görür. En dikkat çeken tarafı ise düşünce ve düş sözcüklerinin aynı köke bağlı olmaları, Türkçe düş sözcüğünün içeriğini "mâlihulyâ"dan ayırır. Böylece uyku durumu dışında kullanılan düşleme sözcüğü, somut verilerden hareketle gelecek tasarımı (düşüncesi) anlamına gelir.
Kutadgu Bilig'in halis Türkçesinden hareketle sakınma ve uyuma sözcüklerinin bağlantılı anlam içeriğini çözümlemeyi denedik. Ele aldığımız sözcükler, Türkçe bağlamında Türk düşüncesi ve anlayışının anahtar kavramlarından biri olarak karşımıza çıktı. Konuya od köküne bağlı uyanmanın düşünce kavramıyla ilişkisine odaklanacak bağlantılı bir yazıyla devam edelim.
Her kimüŋ cânında varsa göz kulak
Hak yolında ol uyandı oldı sak²⁰
²⁰ Aşık Paşa, Garib-name, (Haz. Prof. Dr. Kemal Yavuz), Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000, s. 370.
Sayfa 26 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN UYANIŞI - I
310 views
Beğ-beğenmek:
#220757012
Benzemek-uymak:
#209367005
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.