Türkçenin Bütünlüğü - 3 (sonsuzluk paradoksuna dair)
Sayılsal Veri Ötesi "Bir"in Anlamı
Sayı saymaya ilişkin anlamına gelen Yunanca kökenli aritmetik kelimesinin Türkçe karışılığı, TDK sözlüğünde riyaziye ve uzbilim olarak karşılanabilmiş. Hâlbuki Dîvân-ı Lûgâti-t Türk ve Kutadgu Bilig'de geçen sakış sözcüğü tam olarak sayma, sayış ve hesap anlamında da kullanılıyor.
Kutadgu Bilig'de birçok yerde geçen sakışka sözü konumuz açısından dikkat çekicidir.
"ay yegli içigli yawalık bile;
sakışka anunğıl çıkış yol tile"²⁰⁷
(Ey yeyip içmekle hayatını boşuna geçiren; hesaba hazırlan, çıkar yol ara!)
"bitip kodmasa erdi bilge bitig;
sakışka negü erdi al yaŋ itig"²⁰⁸
(Âlimler kitap yazıp bırakmamış olsalar idi; hesap yapmağa nasıl bir çâre ve imkân bulunurdu?)
Sakışka sözünün Kutadgu Bilig'de temel olarak üç farklı anlamda kullanıldığı görülmektedir. Yukarıdaki beyitte "hesaba hazırlan" şeklinde İslam inancındaki "din-hesap günü" anlamında geçer. Bilginin kullanımı ve aktarılması için yazının öneminin anlatıldığı beyitte ise tam olarak bugünkü matematik, aritmetik ve muhasebe sözlerinin ortak kullanımını karşılayacak şekilde kullanılır.
...
seziksiz bir ök sen ay meŋü eçü;
katılmaz karılmaz sakışka seçü
(Sen şüphesiz birsin, ey sonsuz Tanrı; istisna sayıya gelmez!)²¹⁰
bir ol bir idi kim törütti iki;
sakışka katılmaz anıŋ birliki²¹¹
(Kendisi birdir fakat yarattığı ikidir; onun birliği hesaba girmez.)
Bu beyitlerde ise Zenon'un matematiksel "sonsuzluk paradoksu"na varoluşsal bir yanıt niteliği taşır. Şöyle ki; hareket halindeki bir nesnenin -Zenon için bu havaya atılan bir oktur- belirlenen noktaya varması için ilk olarak o yolun yarısını alması gerekir. Ama ondan önce de bu yarı mesafenin yarısını kat etmelidir. Sürecin sonsuza kadar devam etme zorunluluğu okun hareketini imkânsız kılar. Bu düşünce Zenon'u hareketin imkânsızlığı görüşüne götürür. Öyle görünüyor ki Zenon'un hareketin yanılgı olduğu sonucuna varması, sonsuzluğu matematiksel olarak kanıtlayamamasından kaynaklanmaktaydı. Oysa matematikte sonsuz ve sonlu kavramları bir sayı değil sıfattır.
Yüz yıllar sonra Georg Cantor, "sayılabilir sonsuzluk" kuramını öne süren çalışmalar yapar. Ama bu çalışmada da sayılabilir sonsuz alt kümeler karşımıza çıkar. Yani sonsuzluğun sonsuzluğa evrilme süreci sonsuza kadar devam eder. Buna göre sonsuzluğu bir ve bütün olarak değerlendirmek, varlığı idrak etme yolunda daha sağlıklı bir yol olarak karşımıza çıkar. Nitekim yukarıda görülen beyitte Y. H. Hacib; "senin birliğin hesaba gelmez" derken sakışka sözünü "sayılabilir veriler" anlamına gelen bir kavram olarak kullanır. Yani Tanrı'nın "birliği"nin ayrı ayrı "bir"lerin oluşmasından meydana gelen bir "birim" olmadığını anlar. Dolayısıyla Türkçede yürüyen varlık anlayışında bir sözü, sayılsal bir veri olmanın ötesine taşınır. Ki Kutadgu Bilig öncesi başta Orhun Yazıtları olmak üzere diğer metinlerde de bu anlayış görülür.
²⁰⁷ KB. 5277. b.
²⁰⁸ KB. 2226. b.
²¹⁰ KB. 10. b.
²¹¹ KB. 3719. b.
Sayfa 142 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN BÜTÜNLÜĞÜ
·
196 görüntüleme
"Tâ‘at kılan uçmagıçün dîn tutmayan tamu içün
Ol ikiden fâriğ olur neye benzer bu işâret
Ol kıyâmet bâzârında her bir kula baş kayısı
Yûnus sen ‘âşıklarıla hîç görmeyesin kıyâmet"
"Pir birdir, sır bir, ikrar bir, güftar bir,
İkilik sığmaz bu yolda, sır ile sırdar bir
Ey Hetayî, sen tevekkül hakka kılgil, çekme gam
On sekiz min aleme hökmeyleyen serdar bir."
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.