Üleşmek ve ölçü kelimeleri, ülüg sözünden türetildiğine göre kavramların doğduğu kaynağın referansları üzerinden güncel bir değerlendirmeye tabi tutmamız, en akılcı yaklaşım olacaktır.
Ülüg sözü Kutadgu Bilig'de kırk yerde, nasip, hisse, kısmet, ihsan, fayda, himmet, hak, değerli, arzulanan şey²²⁶ anlamlarında geçer. Bir beyitte ise akılsızlığın cezası manasında "kısmetsiz"²²⁷ sözcüğüyle aktarılır.
Ülüş sözüne ise on bir yerde rastlarız. Ülüş; hisseye düşenin paylaşımı, kazanç anlamına gelmektedir. Ülüşlerde sözü ise "hisseli işler", yani ortaklık anlamında kullanılır.
"bilgisiz karağu-turur belgülüg
yorı ay biligsiz bilig al ülüg"²²⁸
(Bilgisiz kişi, şüphesiz kördür; ey bilgisiz, yürü; bilgiden nasip al.)
"ülüşlerde turma ya tutma neŋiŋ
ökünçün sarığ bolğa kızğu eŋiŋ"²²⁹
(Hisseli işlere girişme ve böyle işe mal yatırma; al yanağın pişmanlıktan sararır.)
Üle kelimesi ise (elindekini yakınlarına ve hayrına) dağıt önerisi anlamında geçer.
Aynı metinde ülgü sözü bugünkü ölçü kelimesinin tam da kendisidir. Bir başka yerde istisnai bir olumsuz biçimleme ile ülgi kelimesi menfaat ve taviz manasında aktarılır ki esasen ölçüsüzlük anlamına gelmektedir.
"tilekinçe ıdma katığlan tiren
et öz ülgi bermez ukuşluğ eren"²³⁰
(Onu arzusuna bırakma, gayret et, mukavemet göster; akıllı insanlar vücûda taviz vermezler.)
Çok ilginçtir. Ülgü kelimesi Dîvânu Lugât'it-Türk'te "tedbir" anlamında açıklanıyor. Sözlükte ülüg: pay, nasip. Ülüş: halk arasında payların dağıtılması. Üledi: Paylaştırdı. Üleşdi: Paylaştı. Ületti: Dağıtılması salık verdi, şeklinde açıklanıyor.
Ül- köküne bağlı kelimeler dikkate alındığında ülüg - ülgü - üleş (kısmet, ölçü, dağıtım) sıralamasıyla beliren bir denklemi görürüz. Gerek Orhun Yazıtları gerekse Kutadgu Bilig metinlerinin bütünlüğü çerçevesinde baktığımızda sosyal adaleti ilgilendiren ölçütlerle karşı karşıya olduğumuz anlaşılıyor.
²²⁶ KB. 179, 271, 832, 995, 1292, 1457, 1526, 1646... vd beyitler
²²⁷ KB. 296. b.
²²⁸ KB. 179. b.
²²⁹ KB. 4544. b.
²³⁰ KB. 3638. b.
Sayfa 156 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN ÖLÇÜSÜ
·
158 views
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.