Sun’ullah Gaybi'nin, tahminen 1624-1629 yılları arasında Kütahya'da doğduğu ve 1676 yılından sonra yine aynı yerde vefat ettiği kabul edilmektedir. Babası Kütahya'da müftülük yapan ve Müftî Derviş diye tanınan Ahmet Efendi olup, Elmalılı Sinân-ı Ümmî'nin halifesidir. Dedesi Şey Beşir Efendi, Çavdar Şeyhi lakabıyla tanınır.
Gaybî, 1649'da İstanbul'a giderek Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi'ye intisap etmiştir. 1655'de İbrahim Efendi'nin vefatından sonra Kütahya'ya dönmüş eserler vermiştir. Olanlar şeyhi İbrahim Efendi yoluyla Bayrâmî-Melâmidir.
Kütahya'daki Balıklı Tekkesi'nin kurucusu ve babasının pîrdaşı Muslihuddin Efendi yoluyla da Halveti tarikatına mensuptur.
Türk tasavvuf şiirinin önemli bir temsilcisidir. M. Fuat Köprülü onu Yunus Emre'nin takipçileri arasında sayar. Eserlerinde tecelli, devir nazariyesi ve insan-ı kâmil düşüncesi gibi tasavvufun temel konularını işlemiştir. Bazı mutasavvıflar Sun’ullah Gaybi'yi ikinci İbn Arabi olarak görmüşlerdir.
Eser, Sun’ullah Gaybi'nin üç el yazmasının Türkçeye çevrilmiş ve birleştirilmiş halidir. Bunlar; Sohbetname, Biatname ve Devre-i Arşiye'dir. Eserin büyük bölümünü Sohbetname oluşturur ki, tabakat tarzında yazılmıştır. Orjinal el yazması eser üç nüsha halinde bulunur:
1. Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah Kısmı, No. 246.229 sayfa; sonunda Niyazi Mısrî divanmdan 3 bahir bulunmaktadır.
2. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Kısmı, No: 3160/2639.61 varak İçinde Sohbetnâme, Biatnâme ve Devre-i Arşiyye birarada.
3. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Kısmı, No: 3137.40 varak Sonunda Gaybî’nin “Tarik-i Risale-i Teveccüh ve Murakabe”adlı risalesi ve müellif nüshası kaydı var.
Eserin içeriği, Tasavuufi Vahdet-i Vücut üzerinedir. Yukarıda değindiğim ve metinlerden de anlaşıldığı kadarı ile Gaybi, Yunus Emre çizgisine yakındır. Vahdet-i Vücut fikrine dair, bazı emsalsiz ve özel kabul edilebilecek bilgiler, kavrayışlar sunmaktadır. Keyifli okumalar dilerim.
