Tanzimat dönemi 11. yüzyıldan beri Batı ile ilişkide olan, çarpışan bir toplumun, iktisadi, sınai Batı uygarlığı karşısındaki bir direnişidir. Örnek yoktu, bu alanda da ecdadımız bir öncülük yapmak ve yeni dünyanın şartlarına uymak zorundaydı. Bu tenkit edilen Batılılaşmadan kendini kurtarabilen bir Doğu toplumu da yoktur. Ama Tanzimat bir imparatorluk geleneği içinde yürütülen bir hareketti; gelişmeler, istensin istenmesin bu gelenekten gelen yöneticiler tarafından göğüslenmiştir. Uzun ve sancılı bir asır halen sürmektedir. Hüküm vermek tarihçi için zordur, çünkü Tanzimat devri tarihi her şeye rağmen önemli bir dünya parçasının, bir geniş coğrafya üzerindeki kavimlerin tarihidir; kapanmış bir bilinç değildir, dramatik gelişmelerle halen yaşayan bir tarihtir.