Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2003 yılından bu yana hanehalklarının harcama kalıplarının nasıl şekillendiğini değerlendirmek ve hanehalkı harcama kalemlerinin dönemler itibarıyla ne yönde ve ölçüde değişim gösterdiğini gözlemek amacıyla her yıl Hanehalkı Tüketim Harcamasıçalışmasını bizlerle paylaşıyor. Her ne kadar 2017 yılının sonuna gelmiş olsak da elimizdeki en güncel veri olan 2016 yılı sonu itibarıyla ortalama bir hanehalkı (çalışmanın bundan sonraki kısmında kendisinden Mert Amca diye bahsedelim) her 100 liralık gelirinin 25,2 lirasını barınma ihtiyacını gidermek için konut ve kira harcamalarına ayırırken 19,5 lirasını ise gıda ve alkolsüz içeceklere (kısaca gıdaya) ayırıyor .
Maslow’un neredeyse kendisinden daha meşhur İhtiyaçlar Hiyerarşini hatırlayacaksınız. Abraham Maslow’un 1943 yılında ortaya attığı İhtiyaçlar Hiyerarşinie göre insanın yaşam içerisindeki güdülerinin de kendi içinde bir sistemi vardır ve bazı gereksinimler ihtiyaç sıralamasında diğerlerinden daha önce gelir. Maslow, insanın ihtiyaçlarını beş ana grupta tanımlar ve bu grupları da birer düzey olarak nitelendirerek Maslow İhtiyaçlar Hiyerarşisi Piramidini oluşturur. Bütün bunları neden anlattık? Sadece Türkiye’de değil tüm dünyada bir hayli zorlu geçen 2016 yılını sağ salim atlatan bir birey, her 100 liralık gelirinin 47 lirasını en temel ihtiyaçlar olan piramidin en alt basamağını atlamak için ayırmış.
Geçtiğimiz günlerde “nerede kalmıştık” diyerek yoluna kaldığı yerden devam eden akaryakıt zamları, Mert Amcanın bir yerden bir yere gitmesi için cüzdanında ayırması gereken banknotların sayısında da artışa neden oldu. 2016 yılının başında 4 lira olan benzinin litre fiyatı 2016 yılı sonunda 5,20 liraya kadar yükselmiş; bu durum da kendisini bir önceki yılda toplam harcamalar içerisinde %17 paya sahip olan ulaştırma harcama kaleminin payını %18,2’ye yükseltmesine sebep olmuştu. Mert Amcanın bütçesinde en fazla pay ayırdığı üçüncü harcama kalemi olan ulaştırma harcamaları böylece, 2016 yılında en fazla artışın görüldüğü harcama kalemi olarak da dikkat çekti.
2016 yılında Mert Amcanın harcama kompozisyonuna ilişkin genel değerlendirme ile bu bölümü sonlandıralım: 2016 yılında hanehalkları bütçesi içerisinde alkollü içecekler, sigara ve tütün grubunun payı %4,2’den %4,4’e, mobilya ve ev eşyalarının payı, %6,1’den %6,3’e; eğitim hizmetlerinin payı ise %2,2’den %2,3’e yükseldi. Diğer taraftan, konut ve kira harcamalarının toplam harcamalardaki payı ise bir önceki yıla göre 0,8 puanlık düşüşle %26’dan %25,2’ye geriledi.
TÜİK bahsi artırıp yayınladığı Hanehalkı Tüketim Harcaması çalışmasının yanında bir de bu çalışmanın bölgesel sonuçlarını da bizlerle paylaşıp Batıda yaşayan bir Mert Amca ile Doğuda yaşayan bir Mert arasında karşılaştırma yapma imkânı veriyor. TÜİK’in Hanehalkı Tüketim Harcaması Bölgesel Sonuçlarından bu seferki buluşmamıza isim babalığı yapan ilk sonuç Batıdaki Mert Amcanın cüzdanından barınma ihtiyacını gidermek için daha fazla para çıkarken Doğudaki Mert Amcanın cüzdanından ise daha ziyade beslenme ihtiyacını gidermek için daha fazla para çıkması .
Türkiye geneli itibarıyla toplam harcamalar içerisinde en fazla paya sahip harcama kaleminin konut ve kira harcamaları olduğunu biraz önce ifade etmiştim. Ülkemizin en büyük üç büyükşehri olan İstanbul, Ankara ve İzmir, sıralamaları değişse de, yaşayanlarının konut ve kira harcamalarına en fazla pay ayırdığı ilk üç şehir olarak karşımıza çıkıyor. İstanbul’da yaşayan Mert Amca her 100 liralık harcamasının 30,4 lirasını barınabilmek için ayırırken İzmir’de ve Ankara’da yaşayan Mert Amca ise 100 liralık harcamasından sırasıyla 27,3lira ve 26,5 liralık paylar ayırmak zorunda kalıyor.
2016 yılı sonu itibarıyla toplam harcamalar içerisinde gıdaya en az pay ayıran ilk üç bölge sırasıyla İstanbul, Ankara ve Antalya, Isparta ve Burdur istatistiki bölgesi oldu. İstanbulda yaşayan bir Mert Amca her 100 liralık harcamasının 15,6’sını gıdaya ayırırken Van, Muş, Bitlis ve Hakkâri’yi içine alan istatistiki bölgede yaşayan bir Mert Amca ise İstanbullu Mert Amcanın iki katı kadar tutarı gıda beslenme ihtiyacını gidermek için harcıyor. Kıssadan hisse: Kira ve konut harcamalarına en yüksek payı ayıran İstanbullular buna karşın gıda ve alkolsüz içecekler harcamalarında ise bütçelerinden en az payı ayıran bireyler oldu. Konut ve kira harcamalarına bütçesinin büyük bir kısmını ayıran üç büyükşehirde yaşayan bireyler buna karşın gıda harcamalarına daha az pay ayırmak zorunda kalıyor.
Büyükşehirlerdeki ulaştırma ve eğitim masrafları
Üç büyükşehirde gıda harcamalarına diğer bölgelere oranla daha az pay ayrılmasının öbür sebeplerinden biri de ulaştırma masraflarının görece daha yüksek seyretmesidir. Öyle ki, ortalama bir Ankaralı birey, 100 liralık bütçesinin sadece 17 lirasını gıda harcamalarına ayırırken bundan daha fazla olan 19 lirasını ise ulaştırma harcamalarına ayırıyor.
Eğitim harcamalarının bütçe içerisinde en fazla paya sahip olduğu ilk üç il yine sırasıyla İstanbul, Ankara ve İzmir olmuştur. Özellikle son dönemde özel okulların sayılarının artması ve velilerin çocukları için devlet okullarından ziyade özel okulları tercih etmesi, diğer bölgelere göre daha pahalı olan okul ücretleriyle beraber üç büyükşehirde yaşayan hanehalklarının eğitim harcama kalemine daha fazla pay ayırmasına neden oldu.
Mert Can Duman