Yağma Edilen Tarih
Tarihimiz mührü sökülmemiş bir hazine gibidir. Ayak bastığımız her yerden mazinin hatıraları fışkırır. Bazen bir cami, bazen bir bedesten, bazen bir türbe, bazense bir manastır bizi tarihin tozlu raflarını eşelemeye götürür. Bu tozlu raflara bakarken bizi büyük zaferler, büyük fatihler karşıladığı gibi aynı oranda milli hafızamızdan silmek istediğimiz mağlubiyetler de karşılar. I. Cihan Harbi sırasında yaşanan Trabzon’un işgali de bunlardan biridir.
Biz maalesef ağlamayı, ahlanmayı ve vahlanmayı becerebilen bir millet değiliz. Başımıza gelen türlü felaketlere rağmen bunlardan ders aldığımız da söylenemez. Bu yüzden de tarihimiz mekanik bir saat misali tekerrür eder durur.
I. Dünya Savaşı sırasında Trabzon, 1916 yılında Rus Çarlığı tarafından işgal edildi. Bu işgal Rusya’da devrim olup da Bolşevik Rusya savaştan çekilene kadar yaklaşık iki yıl kadar sürdü. Bu süreçte Trabzon ve çevresinde birçok Müslüman, muhacir konumuna düştü. Bu işgal sırasında birçok vahşet, yıkım ve yağma hareketi yaşandı. Günümüzde her ne kadar bunları unutup normal hayatımıza devam etsek de, bu işgal sırasında yaşananları Rus komutan ve araştırma heyetinin günlük raporlarından dahi öğrenebilmekteyiz.
Rus ordusunun 1916’da Trabzon’u işgal etmesini müteakip Trabzon’daki tarihi ve kültürel eserlerin kayda geçirilmesi için Fyodor İvanoviç Uspenski’nin başkanlığında iki heyet farklı zamanlarda Trabzon’a geldi. Bu heyet hem Trabzon’daki arşiv vesikaları, belge, döküman, kitap gibi malzemeleri tasnif edecek hem de yapılacak arkeolojik kazılarla Trabzon tarihinin tamamen ortaya çıkarılmasına katkıda bulunacaktı. İşgal süresince Uspenski ve heyeti devlet dairelerinden, camilerden, kütüphanelerden, özel koleksiyonlardan ve evlerden topladıkları el yazmalar, tarihi kitaplar, kiliselerden alınan freskler ve antik malzemeleri Altınbaşlı Meryemana Kilisesi’nde (Büyük Fatih Camii) toplamışlardı. Toplanan belgeler arasında sadece el yazmaları 200 sandık tutuyordu. Fakat bunların bir kısmı Uspenski’nin Trabzon’dan ayrıldığı dönemde yağmalanmıştı. Evet, yanlış okumadınız!
Fatih Camii Ruslar tarafından önce hastane, sonra kışla olarak kullanılmıştı. Tabi Uspenski’nin topladığı sandıklar da bu sırada oradaydı. Bu sandıklar Rumlar tarafından yağmalanarak özellikle bazı tapu ve nüfus kayıt defterleri götürülmüştü. Kalan malzemeler ise Trabzon’dan Rusya’ya götürülmüştü. Kısacası işgal sırasında Trabzon tarihiyle ilgili toplanabilen birçok belge uçup gitmişti.
Uspenski’nin, işgal dönemi komutanı Mintslov’un yazdığı bu resmi raporlarda aşikâr olan birçok şey vardı:
1) Rumlar daha önce camiye dönüştürülmüş olan mabetlerini geri almak istiyorlardı.
2) Rumlar özellikle Müslümanlara ait olan birçok tapu ve nüfus defterlerini yağmalamıştı.
3) Rumlar, Müslümanların evlerine, tarlalarına ve mağazalarına el koymuştu.
4) Trabzon'daki arkeolojik anıtlar Rus askerleri tarafından yıkılmış ve birçok eser çalınmıştı.
Yarasaların uçuştuğu Büyük Fatih Camii, mezar hırsızlarının talan ettiği Kral IV. Aleksios’un mezarı ve metropolite teslim edilen kemikleri, Rumların kötü tutumları, Türklerin fakirliği ve en nihayetinde talan edilen binlerce belge…
Hülâsa, Enver Uzun’un dilimize kazandırdığı bu kitap, Trabzon tarihine ait eserlerin nasıl talan edildiğini bizzat işgalcilerin ağzından anlatıyor. Kitapta Rus heyetinin yazdığı resmi raporlar daha sonra Rusya İlimler Akademisi’nin yayın organlarında neşredilmiştir. Sözü Uspenski’nin şu satırlarıyla bitirelim:
‘’Biz Trabzon Türklerini ve Kafkasya Müslüman halkın iyiliksever temsilcilerini büyük bir hürmetle yâd etmeliyiz. Onlar bize dostane şekilde yanaşıp mescidin (Fatih Camii) korunması için yardım ediyor, bölgedeki tarihi eserlerle ilgili bilgileri hevesle anlatıyorlardı. Her zaman bize yardıma hazırlardı. Tüm bunlardan sonra biz onları başkaları ile mukayese ettiğimizde onların ne kadar büyük bir üstünlüğe sahip olduklarını gördük.’’
