MUHABBET-İ KADİM *
“Yerkürenin bir parçası senin adını alacak”
Horatius
Doğu ve Batı, ünlü bir kavram zıtlığının başında yer alıyor. Doğu ve Batı’nın bazen bir gerçeklik, bazen bir yanılsama olarak ele alınması ise başka bir üne sahiptir. Kavramlar arasında ilk oyun tarih ile coğrafya arasında, iki bilimin dile getirdiği farklı gerçekliklerde ortaya çıkar. Doğu ve Batı terimlerinin coğrafyada ayrı kutuplara yerleştirilmesine karşılık tarihçiler bu tür ayrımları kaldırarak zaman içerisinde yönlerin sürekli değişen yapısını vurgulamaktadırlar. Tarih biliminin ışığı altında bu ünlü karşıtlığın yüzyıllara yayılan hareketliliğini gözlemliyoruz.
Her uygarlık kendi Doğu’sunu ve Batı’sını yaratmıştır. Mısır, Mezopotamya, Roma, Yunan, Avrupa uygarlıkları kendi Doğu ve Batı’larını kuran uygarlıklardır. Akdeniz, Doğu Batı ilişkilerinin ağırlık merkezidir. Doğu ve Batı’nın kuruluşuna dair geniş bilgiyi ilk defa Akdeniz medeniyetinden öğreniyoruz. Akdeniz’in özgül yapısı buraya gelip yerleşmiş her uygarlığa yeni rönesanslar kurma fırsatını vermiştir. “Greklerin ahenkli güzelliği, Arapların yakıcı düşünce fantezileri, Haçlı Seferlerinin masalsı çağı”, İskenderiye, Endülüs kültürü, felsefe, çeviri faaliyetleri ve ekonomik refah Akdeniz’in ayırt edici tarihidir.
İlk yerleşim birimlerinde yön duygusu küçük alanlarda yiyecek temini, haberleşme, ulaşım gibi ihtiyaçları karşılamak için gelişmişti. Birbirinden bağımsız yaşayan bölgelerde dünyaya ait topyekûn bir bakış açısını yakalamak imkânsızdı. Ne zaman ki imparatorluklar hızla yayılma sürecine girdi, Doğu ve Batı’nın da sınırları genişlemeye başladı. Siyasi ve ekonomik güç dengelerini anlayabilmemiz açısından dünyayı ikiye bölmemiz gerekiyordu. Bu bölümleme hadisesi modernitenin ayrımcı zihniyetine de cazip geliyordu.
İlk Doğu Batı ayrımı, Batı’nın kendisinden gelmiştir. ‘Öteki’ni kendi aynasından üretme ihtiyacı bu farklılığı doğurmuştur. Ötekilik süreci, kendi bilincinin keşfedilmesiyle başlar. Başkasına bakarken kendimizi gözlemliyoruz. Batı’nın Doğu’ya bakışında da Batı’nın bilinçaltını keşfediyoruz. Hegelci Batı bugüne kadar, tarihin ve evrenselliğin merkezinde kalarak kendini takdim edegelmiştir. Batı-dışı toplumların sorunları ise tipik çevre ülke sorunları olarak görülmüştür. Avrupa-merkezci bakışın kültürel planda kendi kaynaklarına dönme ve bu kaynaklardan modernliği yakalama vurgusu yanında; gecikmiş, azgelişmiş ikinci bir dünya efsanesi uzun zamandan beri hafızalardan silinememiştir. Oryantalizm, postkolonyalizm tartışmaları bu konuda geniş bir literatürü kapsamaktadır.
Doğu ve Batı kavramları bir sentezi, birlikteliği ifade etse de uzun zamana yayılan bir kopuştan söz etmek daha gerçekçidir. Seyâhatnâmelerden öğreniyoruz ki, Batı’nın düş kırıklığı Doğu’da, Doğu’nun düş kırıklığı Batı’da yaşanmıştır. Kültürel farklılıklar bu zincirin halkalarını genişletmiştir. Siyasette aşırı genellemelere varan, örneğin Montesquieu’nün “Doğu Despotizmi” modeli, Doğu toplumlarındaki ara tabakaların canlılığına âşina olmamış bir modeldir. Bunun yanısıra, romantik edebiyatın taraflar arasında birbirlerine dair kullandıkları fantastik imgeler ayrı bir olumsuzluklar kümesidir. Doğu ve Batı öncüllerinden İslâm ve Hıristiyanlık gibi sonuçlar çıkmasa da, dinlerin gelişimi her iki yakada farklı mecralara akmıştır. Cinsiyet, kültür, kimlik gibi çağdaş sorunlarda da eski tahakküm ilişkilerinin yeni izleri tespit edilmiştir.
Rudyard Kipling’i anımsamamak mümkün değil: “Doğu Doğu’dur Batı’da Batı ve bu ikisi hiçbir zaman birleşmeyecektir”. Fakat Kipling şiirin devamında “dünyanın iki ucundan iki kuvvetli adam bir araya gelse bu ayrılık ortadan kalkar” umudunu dile getirir.
Doğu Batı dergisi olarak önümüzde sanattan felsefeye tarihten siyasete zengin bir kaynak duruyor. Bu zenginliğin ortasında durmak aynı zamanda ezelî bir sevginin ebediyete kadar sürecek savaşına ortak olmak demektir.
* Dördüncü baskı için yeniden kaleme alınan önsöz.
