Milyonlarca insanın hayatı pahasına ce reyan eden bu köle ticareti gibi büyük ve kârlı bir işin, ikti- sadi açıdan tetkikleri yapılınca, iş ve üretimin artması için, zorla çalışmaya mahkum edilen kölelerin değil, belki hür ve ücretli işçinin yardımının daha çok olacağı gerçeği anlaşıldı. Arazilerin ekilmesi ve binaların onarımı konusunda ve bun- lara gerekli ve uygun olan alet ve edevatın ıslahında, hür işçi- lerin çalışmalarının daha verimli olduğu görülmeğe başlandı. Diğer taraftan, çalıştırılmak için satın alınan kölelerin fiyatı, hür işçinin ücretinden daha yüksek olduğu halde çalışma ve rimleri o ölçüde ortaya çıkmıyordu. Nitekim Fransızca bir ik- tisat ansiklopedisinde bu husus şu şekilde açıklanıyor: "Kölele- rin çalışması emlak ve edevatin islah ve ikmali işinde verimli olamaz. Bu gibi işler eli hünerli usta işçiye muhtaçtır. İşçinin aldığı ücretin uksekliği ise onları daha iyi çalışmaya teşvik eder." (Nouveau Dic- tionnaire d'Économie Politique, c. 1, s. 933).