Mükâşefetü’l-Kulûb konu itibariyle tasavvufî bir eserdir. İçerik itibariyle kalpleri hassas bir İslâmi hayata sevk etmeyi, oraya saf bir İslâmî hayatı sıkıştırmayı hedef edinen bir eserdir. Başka bir tabirle anlatmak gerekirse Mükâşefetü’l-Kulûb bir "Kalpleri İhyâ” kitabıdır. Durumlarını tespit ve keşfedip aralayarak, ortaya çıkararak ıslaha çalışmayı öğreten bir e- serdir. Esasen tasavvuf denince de akla ilk gelen, erbabınca bu mânâ olur. Tasavvuf kalp ile meşgul olan bir ilimdir. Malûmdur ki, kalp nasıl olursa dış âzâ ve yaşayış da ona uygun bir manzara arz eder. Allah Teâlâ’nın; "Her kulun kalbini günde birkaç kere kontrol ettiği” hadisinin mânâsına itibarla tasavvufta amellerin zuhur mahalli olan kalp ele alınmıştır. Bu her İslâm âliminin, Hakka ubûdiyyete kendini adamış her âbid ve zahidin başta ya da sonda yaşadıkları bir hayat tarzıdır. Cenâb-ı Hakk’ın her gün ziyaret ettiği kalp hiç şüphesiz ki temiz olmaya lâyıktır. Çünkü bir kulun, Rabbine karşı (kölenin efendisine misali) edep kaidesidir. Edebi olmayan bir kulun Rabbi yanında itibarı olmaz. Hâlbuki bir köle için gaye, efendisinin teveccühünü kazanmasıdır. Kulun saadet ve huzuru da buna bağlıdır. Bu bakımdan kalp, kalplerin keşfi ve hâllerin bilinmesi (Mükâşefetü’l- Kulûb) gayet mühimdir.
İmam-ı Gazâli ve benzeri âlimler bugün semeresine her zamankinden fazla muhtaç olduğumuz kalp ile ilgili böyle bir çalışmayı asırlarca önce yapmışlar ve bu sahada eserler yazmışlardır. Ancak bu gibi âlimler böyle eserleri yazmadan önce ya da yazarlarken konu edinilen tasavvufî hayatı yaşamışlardır. İmam-ı Gazâli bu zatların başında gelir. Eserleri diğer tasavvuf erbabına nazaran kuvvetli bir İslâm kültürünü ihtiva eder. O her tasavvuf! konunun İslâm’ın başlıca kültürü olan âyet ve hadislerle ele almıştır. Ayet ve hadise uyacak tarzda işlemiştir. Meseleyi İslâm kültürü ile bağdaştırmıştır. Bu bakımdan o, ilim adamları arasında diğer mevzularda olduğu gibi bu mevzuda da güven ve itibarca başta gelir. Okuyucu halk için de böyledir. Denebilir ki; Eserleri en dikkatli, en çok okunan bir İslâm âlimidir.
İmam-ı Gazâli’nin her eseri hemen hemen aynı kıymeti haizdir. O bu sahadaki her eserini ilmi bir otorite ve tasavvuf! bir safiyetle yazmıştır. En büyük eserlerinde küçüklerinin ve en küçük eserlerinde de büyüklerinin ö- zünü bulmak mümkündür. Eserlerindeki her konu benzerlerinden daha güzel şekilde işlemiştir. Bütün bunlar da üstün bir zekâ, yüksek bir İslâm kültürü, derin bir tasavvuf ve temiz bir İslâmî yaşayıştan ileri gelmiştir.
450/505 - M. 1058/1111 tarihleri arasında Horasan’ın (İran) Tûs kasabasının Gazâl köyünde doğup yine aynı yerde vefat eden Huccetül İslâm İmam Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Ga- zâli (rahmetullahi aleyh)’nin iki yüz civarında eseri bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir. Takdim ettiğimiz "MükâşefetüT-Kulûb” O’nun yukarıda arz ettiğimiz kıymetli eserlerinden biridir.
Mükâşefetü’l-Kulûb’un elinizdeki yeni baskısında kitabın daha önceki baskısında olmayan âyet ve hadis metinleri de eklendi.
Başta da ifade ettiğimiz gibi (Mükâşefetü’l-Kulûb) kalbin iyi ve kötü durumlarını açıklayıp bunlara karşı alınacak tedbirleri, çareleri bildirip bir Müslüman’ın nasıl bir hayata sahip olması gerektiğini anlatmaktadır. Merhumun her eseri gibi bu eserinin de dikkatli okunarak ona göre yaşayışı tanzim etmek gerekir.
