Ahmed Cevdet Paşa’nın Sultan Abdülhamit'e Arzlar (Ma'ruzat) yakın tarihimizi öğrenmek isteyenler açısından en az “Görüp İşittiklerim, Zeytindağı, Suyu Arayan Adam” kadar önemli bir kitaptır.
II. Abdulhamid’in isteği üzerine hazırlanan raporun kitaba dönüştürülmüş halidir eser ve aslında “Osmanlı kurtarılabilir mi = Osmanlı Nasıl Kurtulur” kitabıdır.
Cevdet Paşa, Abdülhamid baskı rejimi döneminde, oluşturulan paşalar aristokrasisinden biri olduğu gibi, aynı zamanda onun hukuksuzluk ve adaletsizliklerinin destekçilerindendir kendisi. Fakat yine de nispeten aydın ve Osmanlının süreğen meselelerine vakıf bir paşadır. Raporunda da bu konuları açıklıkla dile getirdiği gibi çözüm yollarını da gösterir.
Örneğin Sis=Kozan’da yüzyıllardır devam eden Türkmen Boylarının yağma, talan, yurt yeri için birbirlerini kırma hadiselerini “İslahiye Ordusu”nu kurup bu ordunun Kurmay Başkanlığını da yaparak, ister istemez çok acı olaylara sebebiyet vererek ama yine de çok fazla kan dökmeden çözer.
Ben kitabı “İslahiye Ordusu ve Sis Zorunlu İskânlarını” araştırmak için almıştım fakat kitapta bunun gibi daha yüzlerce konunun enine boyuna incelendiğini gördüm.
Kitap ‘okunsun mu okunmasın mı’ diye tartışılacak bir eser olmayıp mutlaka okunması, belki de tekrar tekrar okunması gereken bir kitaptır.
Zira takdir edersiniz ki, tarihi bilmeden bu günü doğru olarak değerlendirmek mümkün değildir.
Tabi bu kitabın Cevdet Paşa'nın 1060 sayfadan oluşan ve 4 cilt olarak Türk Tarih Kurumu tarafından 1991 tarihine kadar basılan Tezakir adlı önemli eserinin bir özeti olduğunu da belirtmek gerekir.
