Daha önce İlber Ortaylı’nın “(Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti'nde) Kadı” kitabı için yazdığım incelemede söylediğimi tekrarlamak yerinde olur. Ortaylı’nın “Osmanlı Toplumunda Aile” kitabını okuduktan sonra, “Osmanlı toplumunda aile şöyle şöyle bir yapıya sahiptir” yollu bir cümle kurmak hâlâ çok zor. Çünkü Osmanlı kadar büyük ve uzun süreli bir devlette, başından sonuna kadar değişmeden kalan bir aile kurumunun var olması imkansız. Bu kurumun yıldan yıla, bölgeden bölgeye, cemaatten cemaate değişmesi mukadder ve çok doğal. İ. Ortaylı, kitaptaki konu ile ilgili bilgilerini aktarırken, zaten bu gerçeği gözetiyor.
Bu çerçevede, kitaptan aklımda kalanlar şöyle:
- Osmanlı toplumunda konu aile olunca, müslim ya da gayrimüslim cemaatler birbirlerinden çok da farklı değiller.
- Osmanlı toplumunda tüm aileler çok çocuklu değil. Çekirdek aile az rastlanır şey değil.
- Cariyelik, mutlaka cinsellikle ilgili olmak zorunda değil.
- Çok-eşlilik (poligami) zannettiğimizden çok daha az.
- Tanzimat ve Meşrûtiyet ile birlikte gelen aileye dair Batılı hukukî düzenlemeler cesurca ve yaygın kabul görüyor.
- Osmanlı’da kadının toplumdaki rolü, aslında tüm kırsal toplumlardaki kadının rolü ile aynı. Osmanlı bu konuda daha katı bir tutuma sahip değil.
- Ailevî yapımız, toplumsal bakımdan güçlü yanımız.
- 19. yüzyıl, her şeyin değiştiği tarih.
