i̇
İmam Gazali
2 memberİnsanların hareketleri, görünüşe göre, zorunlu ve ihtiyari olmak üzere iki kısma ayrılır.Bunlardan zorunlu olanlar, ihtiyarî olanlara göre çok daha fazladırlar.
İhtiyarî olan hareketler ise, Allah Teâlâ'nın yaratması ve kulun istemesi, dilemesi ve teşebbüs etmesiyle meydana gelirler. Bu hareket iyi ve kötü (hayır ve şer; taat ve masiyet, güzel ve çirkin, yararlı ve zararlı) olmak üzere ikiye ayrılırlar. Bunlardan iyi olan hareketlerde insanın katkısı çok azdır.
Kur'ân-ı Kerim 'de buna işaret edilerek şöyle buyurulmuştur:
"Sana isabet eden her hangi bir iyilik Allah'tandır."
- Nisa, 79 |
"Allah'ın fazıl ve rahm etiyle korunmasaydınız,
çok âz haller dışında hep şeytana uyardınız."
- Nisa, 83 |
Sayfa 102
Ceset şehrinde, aklın zıt kutbunda da nefis yerleştirilmiştir. Nefsin yaratılışı zulmet ve karanlıktandır. Aklın yaratılışı ise nur ve ziyadandır.
Ancak bir kısım ruhlar akla uyarken, diğer bir
kısmı nefse uyarlar. Bu ruhlar, nefsten aldıkları serkeşlik dersi ve telkini ile başına buyruk hareket etmenin muvakkat zevkini hak ve gerçeklere uymanın kazandırdığı ebedî kurtuluşa tercih ederler.
İnsan vücudu bir şehir gibidir
Bil ki, insan vücudu bir şehir gibidir.
Ruh bu şehirde hükümdar, akıl da onun danışmanıdır. Cesetteki âlet ve organlar ruhun emrine verilmişlerdir. Bu sebeple, onlar sağlıklı oldukları sürece ruha mutlak olarak itâat ederler.
Ancak, vücuttaki bu düzeni kuran ve bu düzenlemeyi yapan yüce yaratıcı, ruhun yapacağı bütün işlerinde akla danışmasını ve onunla danışmadan her hangi bir şekilde hareket etmemesini emretmiş, aklın dışına çıktığı ve ona muhâlefet ettiği takdirde kendisinden uzaklaşacağını ve yanlış işler yaparak sorumlu ve cezalı durumuna düşeceğini bildirmiştir.
Sayfa 99
İnsandaki akıl onu yukarıya çeker, nefis ise kendisini aşağıya iter. İnsan bu çekme ve itme kuvvetleri
arasındadır. Kuvvetler kanunu gereğince, bu iki zıt
kuvvetten hangisi daha baskın olursa, insan onun tarafına doğru hareket eder.
Kimi insanlarda akıl her zaman baskın durumdadır. Bu sebeple, bu insanlar da her zaman yükseliş halindedirler. Buna mukabil, kimi insanlarda nefis her zaman baskındır. Bu insanlar her zaman alçalış halindedirler.
Kimi insanlarda ise, akıl ve nefis çekişme halindedirler ve bu çekişme her seferinde birinin galibiyetiyle sonuçlanır. Bu insanlar da bu sonuca göre bazen yükselir, bazen de alçalırlar.
Sayfa 96
- Hareketler üç çeşittir. Bunlar aynı düzlemde gidip gelen hareketler, yukarıya doğru çıkan hareketler
ve aşağıya doğru inen hareketlerdir. Yıldızların hareketleri birinci çeşit, buhar ve benzeri hafif şeylerin hareketi ikinci çeşit, taş gibi ağır maddelerin hareketi
(düşmesi) de üçüncü çeşittendir. Bitki ve canlılarda ve özellikle insanlarda ise bu üç çeşit hareket de vardır.
Sayfa 95
Amel de denilen hareket iki kısımdır. Bir kısmı
cansızların ve şuursuz canlıların hareketleridir.
Allah Teâlâ bu hareketleri vasıtasız olarak yaratır. İkinci kısım ise, şuurlu varlık olan insanların hareketleridir.
Allah teâlâ bu hareketleri insanların kendi iradelerini araya koyarak ve bunu vasıta yaparak yaratır.