Akış
Ara
Mesajlar
Bildirimler
Kaydedilenler
2
Ne Okusam?
Profil
Gönderi Oluştur
Alışveriş
Keşfet
Kitaplar
Yazarlar
Okurlar
1000Kitap iOS UygulamasıÜCRETSİZ – App Store'dan alın
ŞartlarGizlilikTopluluk KurallarıHakkımızdaReklam VerinİletişimKütüphanecilerDizinlerÇerez Politikası
©2024 · 1000Kitap Web Uygulaması · 2.36.17
Sakınmak
Orhun Yazıtları'nda Köl Tegin'in vefatının yarattığı üzüntü sonrasında geçen "özüm sakındım"⁷ ifadesi, endişeli düşünce halini ifade etmektedir. Bugün efkârlanmak dediğimiz tabirle kısmen örtüşmekle beraber çok daha derin bir düşünce yönelişini betimler. Sakındım ifadesi ayrıca 'kaygı ve düşüncelerimi dile getirdim' anlamında da kullanılır. Yazıtlarda sakındım sözcüğü derin bir endişe eşliğindeki düşüncenin ifadesi olarak kavramsallaşır.
Sak- kökenli kelimelerin Kutadgu Bilig'de düşünce eyleminin farklı etkin durumlarını ifade amacıyla kullanıldığı görülüyor. Birçok yerde de tam olarak düşünce-düşünme anlamında kullanılmıştır. Sak- kök sözünden türeyen kelimelerin eserde 282 ayrı yerde birbirini açan anlamlarda kullanıldığını görüyoruz.
⁷ Orhun Yazıtları Köl Tegin kuzey yüzü 10. satır.
Sayfa 20 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN UYANIŞI - I
Uyumak ve Uyanmak Farkı Üzerine
Türkçe de her dil gibi kendine özgü bir muhakemeyle yürümektedir. Bugün kullandığımız "uyumak ve uyanmak" fiilleri, lisanın içinde kodlanmış dünya görüşünün dil imkânlarını kullanarak nasıl derinleştiğinin ipuçlarını taşımaktadır.
"bir ança udıdı bir ança oduğ
kopa keldi saknu toğa keldi toğ"¹⁴
(Biraz uyudu,
Sayfa 22 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN UYANIŞI - I
Son
Günümüzde hukuk anlayışı, sosyal adalet ve felsefe gibi başat alanlar yabancı dillerin etkisindedir. Öyle ki geldiğimiz noktada devraldığımız miras olmasa neredeyse dünya ölçeğinde bir Türk edebiyatından söz edemiyoruz. Aklımızın temayüz etmesi, dilimizin sırlarına odaklanarak mümkün olacaktır. Çoğu zaman kanıksadığımız ve eş anlamlı gibi görünen sözlerin alelade kullanımı, aslında düşüncede kısırlaştığımızın göstergesidir. "Sokak" dilindeki nitelik kaybı da akademideki yabancılaşmanın bir uzantısıdır. Çünkü bilimden, felsefeden, hukuk metinlerine; oradan ders kitaplarına kadar dil, akademi tarafından evrilmektedir. Hatta dini literatürdeki Arapça ve Farsça hâkimiyet de medresenin (akademinin) yüz yıllar boyunca Türkçenin önemini kavrayamamasının eseridir.
Türk dili külliyatı, gerek bütünüyle gerekse en ince ayrıntısına kadar kendine has bir dünya görüşüne sahiptir. Bu nedenle özellikle düşünce ölçeğinde dilin içeriğine şifrelenmiş anlamları çözmeden yol alınamaz. Türkçenin incelikleri ortaya çıktıkça akademiden siyasete, bilimden sanata kadar bütün bir sahada kısa zamanda büyük mesafeler kat edilebilir. Bu gelişme, günlük konuşma dilinde de her geçen gün niteliğin artmasına yol açacaktır.
Biligsiz karağu turur belgülüg
yorı ay biligsiz bilig al ülüg²⁴⁰
(Bilgisiz insan, şüphesiz kördür; ey bilgisiz, yürü; bilgiden nasip al.)
²⁴⁰ KB. 179. b.
Sayfa 162 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN ÖLÇÜSÜ
Hele hele hele hele
"Allah, Adem'e bütün varlıkların isimlerini öğretti."¹¹³ ibaresinin geçtiği ayet ilk adlandırmanın Tanrı tarafından yapıldığına işaret ediyor. Arapça "isim" kelimesinin semantik bağlamını irdelediğimizde sema (gökyüzü) sözcüğüyle ilişkisi göze çarpar. Arapçada vücut bulan anlam dünyası itibarıyla
Sayfa 82 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN ADIMLARI
Türkçe Duruyor mu?
Türkçe adeta sihirli bir dil. Yürümek eyleminin kökünü (yor-) şimdiki zamanı tanımlamak için kullanmak, hikemî bir anlayışın eseri olsa gerektir. Diğer diller için bu konuda bir yorum yapma ehliyetimiz olmamakla beraber Türkçede sözünü ettiğimiz bakış açısı üzerinde düşündükçe hayranlık veren bir yürüyüşle karşılaşıyoruz. Durmak fiilini
Sayfa 70 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN YÜRÜYÜŞÜ
Kişiler ve toplumlar, her şeylerini kaybedebilirler fakat dil yaşıyorsa siyaset, sanat, iktisat, bilim, felsefe... her şey ama her şey yeniden kurulabilir. Türkçe de bizim için "denizler ortasında yelken, kör kuyularda merdiven" gibidir.
Lisanın en belirgin vasfı; işledikçe gelişip serpilen, yaşayan bir organizma gibi olmasıdır. Kültürün temel karakterini teşkil eden ontolojinin sırlarını taşıyor olması, dilin bir millet için ne kadar hayati olduğunu anlatmaya yeter. Bu haliyle sadece özgün kişiliğin değil, en üst siyasal örgütlenme biçimi olan devletin de beka sırlarını muhafaza eder dil.
Denemelerimizde Orhun Abidelerinden Yesevi'ye; Yunus'tan, Hatayi'den Yahya Kemâl'e ve günümüze kadar uzanan çizginin üzerindeyiz. Bu sebeple Türkçe, bizim mücevher sandığımızdır.
Sayfa 72 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇEDE UÇMAK
Yunus'un Zamanı
Yavı kılındum ne çare yürürem dün gün avare
Soranlara cevab budur isteyüben soru-gelem⁹¹
Yunus'un, hayatı bir sevda yürüyüşü olarak görmesi Türk inanma ve anlama modelinin birinci dereceden denklemi olarak karşımıza çıkar. Diğer taraftan Yunus, bu hayranlık verici yürüyüşündeki duygu durumunu, esriklik diye ifade eder.
Sayfa 69 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN YÜRÜYÜŞÜ
Bir varmış bir yokmuş
Yunus'un "dem-be-dem"i, yakalanan ritmin birlik vuruşunu ifade ediyor gibidir. Öyle ki varlık ve yokluk, bir ikilik değil, aksine birlik ve bütünlük oluşuyla yürümektedir. Sanki "olmaklık" var-yok, var-yok ritmiyle bizim için ancak anlaşılabilir olabilmektedir.
Eşrefoğlu Rûmi'nin muhteşem beyitleri Türk
Sayfa 95 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇE BAKIŞ
Güzellik ve Estetik Farkına Dair
Güzellik anlayışının duyusal ve duygusal temas ayrımının göreceliği Türk dilinin anlam köklerinde saklıdır. Örneğin optic, image, observation¹⁹⁵ vb. İngilizce sözlerin Türkçe karşılıkları, her zaman gör- ve göz- köklerine yaslanır. Bu durum başka dillerle Türkçe arasındaki söz varlığının zenginliği veya kısırlığı gibi
Sayfa 136 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN GÜZELLİĞİ
Türkçede ög- kök sözcüğünün hem anne hem de akıl ve anlayışı öğrenme yetisi manasına gelmesi, temel biyoloji bilgisinin çok eskilere dayandığına işaret ediyor gibidir. Bugünün bilimsel verileri ışığında ana rahmine düşen genetik kodların, annenin bünyesi tarafından çözümlenerek hayat bulduğunu biliyoruz. "Günümüz
Sayfa 31 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN UYANIŞI - II, Entelektüel Aydın Ögdülmiş Üzerine
Orhun Yazıtlarında yine kö- sesi ile başlayan Köŋül (gönül) sözcüğü her üç bengü taşta toplam beş yerde kullanılır. Gönül sözü; KTG 12 ve BKK 14'te, gönülden ağlamak; KTG 11'de geçer.
"Bu süg ilt tidi. Kıyınıg köŋlüngce ay, Ben sanga ne ayayin tidi. Kelir erser körü kelür, kelmez erser tilig sabığ"¹⁶⁵
(Bu orduyu sevk et dedi. Cezayı gönlünce söyle. Ben sana ne söyleyeyim dedi. Gelirse hile toparlanır, gelmezse haberciyi, sözü alarak otur dedi.)
Bu satırlarda İnel Kağan'ın, Bilge Tonyukuk'a; "cezayı gönlünce söyle" hitabını, yücelik çağrışımı ışığında değerlendirmek gerektiğini düşüyoruz, çünkü yazıtların genel bakış açısı kö- sesine ağırlıkla bu anlamı vermektedir. Buradaki gönlünce ifadesini de bu zaviyeden "Sen gönlünde Töre'yi kurduğun için gönlünden gelen ilhamla hükmünü ver" şeklinde anlayabiliriz. Böyle bir gönlün verdiği hüküm elbette yüksek görüşlü, adilane ve Töre'ye uygun olacaktır.
¹⁶⁵ Tonyukuk birinci taş güney yüzü 8. satır.
Sayfa 122 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN KÖKLERİ
Od- kökünün çift gövdesi; uyanmak - uyandırmak
II.
Öke düzeyindeki akıl bağlamında uyanık olmak söz konusudur. Uyandırma işi ise us ve ökeyi de kuşatan bir mesuliyet sahasıdır. Odgurmış (irfan sahibi bilge kişi) kavramı tam da burada devreye girer. Bilge, somut verilerle ulaşılan bilginin hikmetlerini açabilendir. Arifin kalbindeki gönül ateşi, muhataplarını da uyandırma istidadındadır. Bu yüksek özellik, aynı zamanda bilgeliğin gereğidir.
...
Od sözcüğünün içe dönük anlamı ateş iken dışarıya yansıyan ikincil yönü ışıktır. Odgurmıştan mülhem; ehl-i irfanın temel özelliklerinden biri, gönül ateşinin ışığı ile aydınlatmaktır. Aydın sözcüğünün içeriğini de od kavramında yüklü bilgi ve anlamın ışığıyla aydınlatabilir miyiz, bilemiyorum. Ama şurası bir gerçek ki anadil odaklı tefekkürden uzak bir düşünce adamından yeni ufuklar açmasını beklemek haksızlık olur.
"Acaba hariçten gelen ışığa muhtaç olmadan görmek imkansız mı?
Geceleyin farlarının aydınlığına doğru ilerleyen vasıtalar gibi mesela.
Nereye dönse kendi ışığına doğru bakmak!
Işığını kendinde üretmek!"⁵⁹
⁵⁹ Sait Başer, Hakk'ı tavsiye, Kostüm Giydirmek midir?
Sayfa 42 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN UYANIŞI - II, Uyanmak Üzerine
Bilindiği gibi toplumsal, ekonomik ve hukuki alanların katı bürokrasinin "akılcı" yöntemleriyle şekillendirilmesi "modernite"nin en kısa tariflerinden biridir. Modern kurumlar her ne kadar seküler bir düşüncenin eseri olsalar da terminolojinin üzerindeki boyayı kazıdığımızda karşımıza çıkan ontolojik astarı tüm çıplaklığıyla görebiliriz. Örneğin sözlük karşılığı "hareketlilik ve eylem durumunda olmak" olan aksiyon sözcüğünün Latince kökeni act- "sıradan insan becerisi ve sağduyusu tarafından karşı konulamaz olan doğa gücü, ilahi etkinlik" anlamına gelmektedir. Batı Avrupa'nın en seküler kültürü olarak kabul edilen Fransız dilinden alınan aksiyon sözcüğünün, kökten bağlı olduğu ontolojiyi görmemek için kör olmak gerekir.
Bu durum felsefeden bilime, sanattan spora kadar bütün bir sahayı kapsar. Aslında bu süreç o kadar doğaldır ki "sekülarist literatür" dahi bu tabii mecranın ürünü olmaktan bağımsız değildir. Bu, dilin gücüdür. Türk edebi, siyasi ve bilimsel terimler dizgesinin birkaç yüz yıllık temel zafiyeti, özellikle Türkçe bağlamında dil konusunun ne kadar önemli olduğunun anlaşılamamasından kaynaklanmaktadır.
Sayfa 17 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN UYANIŞI - I
Hiç kuşkusuz dil,yaşayan kültürel bir varlıktır ve bu özelliğiyle gelişmeye ve değilmeye açıktır.
Türk dilinin günümüze kadar geçirdiği tarihi süreç, anlam örgüsü ince ince dokunan özgün bir güzellik tavrı geliştirmiştir.
Bir kültürün anlama biçimini geçmişten geleceğe taşıyan en önemli unsur dildir.
Dil, düşünceyi tetiklerken bir yandan da inanma ve anlamayı kodlayarak gerçeği ancak olabildiğince söz ve yazıya aktarmayı mümkün kılar. Buradan da hareketle hangi dil üzerinden olursa olsun sembollerin durağan öznelere dönüştürülerek tabulaştırılması, hakikat anlayışını yaralayan en korkunç yanılsama olarak karşımıza çıkar.
Kökenbilim
Sayfa 89 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇE BAKIŞ