Kaygusuz Abdâl’ın asıl adı Alâeddin Gaybî’dir. O, Alâiye Sancak Beği Hüsameddin Mahmud Beğ’in oğludur. 1331-1342 yılları arasında Alâiye’de doğar, Horasan alperenlerinden Abdâl Mûsâ’ya 18 yaşında intisap eder ve şeyhine kırk yıl hizmette bulunur. Şeyhi tarafından, Gaybî Beğ’e Kaygusuz adı verilir. O, 1444 yıllarında vefat eder ve Elmalı’da şeyhi Abdâl Mûsâ Külliyesi’ndeki mezarlıkta yerini alır.
Gaybî Beğ (Kaygusuz), Alâiye Sarayı’nda dinî, tarihî, felsefi, tasavvufi ve dönemin birçok ilmî disiplinlerinde köklü bir eğitim alır ve bir şehzâde olarak yetiştirilir.
Gaybî Beğ; idari sosyal ve beşerî faaliyetlerinin yanında bilimsel olarak da manzum, mensur ve manzum-mensur karışımı üç bölümden oluşan eserler yazar. Onun bu eserleri, hem nitelik hem nicelik itibarıyla bir hayli yekûn tutar hem de bu eserler günümüze kadar ulaşabilmiştir.
Şehzâde Kaygusuz Abdâl’ın hayatı ve eserleri üzerinde doçentlik dezi çalışmalarıma, 1974’te başladığım günden itibaren, yurt içi ve yurt dışındaki birçok kütüphanede Kaygusuz’un eserleri üzerinde 250 civarında yazma nüsha tespit edebildim. Bu araştırmalarımda Kaygusuz Abdâl Külliyatı’nın tamamına yakınını ise Almanya’nın Marburg Üniversitesi Kütüphanesinde bulabildim. Bu külliyatta Kaygusuz’un; manzum eserlerinden Dîvân, Gülistân, Mesnevî-i evvel, Mesnevî-i sâni, Mesnevî-i sâlis, Gevher-nâme, Minber-nâme, Dolabnâme, Salat-nâme; mensur eserlerinden Budala-nâme, Vücûd-nâme, Kitab-ı Miglâte, Risâle-i Kaygusuz, manzum-mensur karşımı eserlerinden de Saraynâme ve Dilgüşâ’yı tespit edip tamamını kütüphanemde muhafaza altına aldım.
Gördüğüm kadarıyla bu külliyat, Kaygusuz’un ölümünden takriben 6070 sene sonra, yani 907/1501’lerde yazıya geçirilmiştir. Biz de Marburg Nüshası’nı, bu Külliyât’ın hazırlanışında asıl nüsha olarak aldık. Diğer nüshaları da tarayarak buralarda yer alan onun her bir eserini sağlam bir metin hâline getirmeye çalıştık.
Çalışmamız; Giriş, İnceleme, Kaynaklar, Metinler, Sözlük ve İndeks’ten oluşmaktadır.
Giriş’te, Kaygusuz Abdâl’ın yaşadığı dönemde teke ilinin tarihî ve kültürel yapısını kısaca belirlemeye çalıştık.
Birinci bölümde Kaygusuz’un, menkıbevi, tarihî hayatını ve eserlerini özet hâlinde verdik.
İkinci bölümde Kaygusuz’un eserlerinin tavsif ve özetlerini verdik. Onun bizzat elinden çıkmış herhangi bir yazmaya bugüne kadar tesadüf edemedik. Eldeki yazmaların en eskisi, Gevher-nâme’yi içine alan ve H.895/M.1489 tarihli Topkapı Sarayı’ndaki Mecmûa-i Lâtife’dir. Ama asıl külliyat ise 907/1501 tarihli Marburg Nüshası’dır. Biz burada yazma eserlerin istinsah tarihlerine göre, XVIII. asrı geçmeyenleri nüsha tavsifini yaptık. XIX. asırdan itibaren istinsah edilenleri tavsif etmeyip, yalnız yerlerini belirlemeye çalıştık.
Üçüncü bölümde Kaygusuz’un Dinî-Tasavvufi Türk Edebiyatı’na ait nazım türlerini tespite çalıştık. O, zengin bir kültürel birikime sahip ve bugüne kadar da kimsenin fark edemediği Dinî-Tasavvufi Türk edebiyatına ait 15 nazım türünü ortaya koymuştur.
Dördüncü bölümde Kaygusuz’un eserlerinde, dil-üslûp özellikleri ve anlatım şekilleri üzerinde durduk.
Beşinci bölümde Kaygusuz’un Türkçesi ve hamse sahibi oluşu üzerinde durduk. O Türkçenin “anamızın ak sütü kadar helal, berrak, devamlı ve kalıcı bir bilim dili”olduğunu vecizeleştirip Tanrı’nın dilinde konuşturan bir şairdir. O, eserlerinde dinî-tasavvufi duygu ve düşüncelerini, Kur’an-ı Kerim hükümlerine göre Türk dilinin genel kurallarına uygun ve halkın kolay anlayabileceği sade bir ifade gücüyle işleyen bir Şehzâdedir. Döneminde, “Türk edebiyatının ilk hamseci şairi” olarak isimlendirebileceğimiz Kaygusuz’un elimizde, sekiz müstakil mesnevisi mevcuttur ve toplam beyit sayısı da sekiz binin üzerindedir.
Altıncı bölümde Kaygusuz’un manzum eserlerinden Divân, Gülistân, Mesnevî-i evvel, Mesnevî-i sâni, Mesnevî-i sâlis, Gevher-nâme, Minber-nâme, Dolâb-nâme, Salat-nâme’nin metinlerini verdik.
Yedinci bölümde mensur eserlerinden Budala-nâme, Vücûd-nâme, Kitâb-ı Miglâte, Risâle-i Kaygusuz’un metinlerini verdik.
Sekizinci bölümde manzum-mensur karışımı eserlerinden Saray-nâme, Dil-güşâ’nın metinlerini verdik.
Dokuzuncu bölümde konumuz itibariyle, Abdâl Mûsâ Velâyet-nâmesi ve Kaygusuz Abdâl Menâkıb-nâmesi metinlerine de yer vermeyi uygun bulduk.
Kaynaklar kısmında, eserleri Yazmalar Eserler ve Basma Eserler olarak iki başlıkta verdik.
Sözlük kısmında Kaygusuz’un eserlerine dayalı olarak tespit ettiğimiz kelimelerin anlamlarını verdik.
Bu eserin hazırlanmasında, yayınlanmasında beni ısrarla teşvik eden, maddi-manevi yardımlarını esirgemeyen, önemli katkılarda bulunan meslektaşlarım, öğrencilerim ve dostlarıma ve özellikle de her zaman yanımda olan ve çalışmalarımda da yardımlarını, özverilerini esirgemeyen sevgili öğrencilerim Sayın Prof. Dr. Ali Fuat Bilkan ve sayın Prof. Dr. Celâl Demir’e samimi duygularımla teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.
Yine bu beş yüz elli yıl öncesinden gelen eserin basımında tashihinde kendilerinden yardım gördüğüm sayın Prof. Dr. Gürer Gülsever ve Prof. Dr. Feyzi Ersoy’a da teşekkürler ederim.
Özellikle de bu eserin hazırlanmasında, yayınlanmasında beni ısrarla teşvik eden, maddi-manevi yardımlarını esirgemeyen, önemli katkılarda bulunan meslektaşlarım, öğrencilerim, dostlarıma ve TDK çalışanlarına samimi duygularımla teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.
Külliyat çalışmamızda; gerek bizden gerekse müstensihten kaynaklanan bazı eksiklikler, hatalar bulunabilir. Asıl amacımız; Kaygusuz’un hayatını, eserlerini ve Türk-İslam kültürüne olan katkılarını ortaya koymaktır. Bu bakımdan hatalarımızın ve noksanlarımızın bu iyi niyet çerçevesinde hoş görüleceğini ümit ediyorum.
Bu görüşler bağlamında eseri, ilim âleminin istifadesine sunmanın hazzını duyuyoruz.
Tevfik ve inayet yüce Mevla’mızdandır.
Ankara, 25 Mart 2021
Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL
