Osmanlı Hukuku
Ekrem Buğra EkinciSözler ve Alıntılar
Osmanlı Devleti'nde XVII. asırdan itibaren hânedanın en yaşlısının tahta geçmesine dair bir anayasa geleneği teşekkül etmişti. Bu gelenek kardeş katlinin önüne geçmişse de, yaşlı padişahların tahta çıkmasına ve saltanat müddetlerinin de kısa sürmesine sebep olduğu için mahzurlu görülmüş ve XIX. asırda Avrupa'daki monarşilerde olduğu gibi tahta padişahın büyük oğlunun çıkması düşügilmüştü. Nitekim Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz ve Sultan II. Abdülhamid'in bu usulü padişahın oğlu lehine değiştirmek istediği, ama muvaffak olamadığı rivâyet edilir. Görülüyor ki mutlak bir hükümdar olan padişah, bir anayasal geleneği bile değiştirecek gücü kendisinde görememiştir.
Sayfa 243Kitabı okudu
KARDEŞ KATLİ - 2
Kardeş katlinin Osmanlı tarihinde siyasi avantaj sağladığı üzerinde hemen herkes müttefiktir. Çünki ilk asırlarda hemen her şehzâde kendisini tahta ehil görmüş ve bunun için arkasına binlerce tarafdar toplayarak ayaklanmış; Anadolu Beylikleri ve hatta Bizans'ın desteğini almış; mağlub olanlar bu devletlere sığınarak ülke için bir tehdid hâline gelmişlerdi. Kardeş katli (fratricide), bu mahzurları bertaraf etmişti.
Ancak henüz ayaklanmamış bir şehzâdenin ileride ayaklanma tehlikesine karşı bertaraf edilmesinin, eski Türk geleneklerinin yansıdığı bir örfi hukuk hükmü olduğu ve şer'i hukuka uygun düşmediği kanaatini taşıyanlar vardır.
ŞU KADAR Kİ, ÖRFİ HUKUK, GÖZ GÖRE GÖRE ŞER'İ HUKUKA AYKIRI OLAMAZ.
Devrin hukukçularından bazıları, kardeş katlini câiz görmüştür. Ulemâ, fesatçıların, fesat çıkarmadıkları zaman öldürülmelerine “Geri gönderilseler bile kendilerine yasak edilen şeylere döneceklerdir” meâlindeki âyet-i kerimeyi (En'âm: 28) delil alarak cevaz vermiştir.(1) Hazret-i Ömer, fitne ve fesada sebebiyet vermesinden endişe ettiği kimseleri henüz suç işlemediği halde sürgüne göndermişti.(2)
Sayfa 235 - (1) İbn Abidin, III/186. (2) İbn Abidin, III/152.Kitabı okudu
Kardeş Katli - 1
Bu sistemin mahzurlarını bertaraf etmek isteyen ve muhtemelen kendisinden önceki asırlarda yaşanan şehzâde mücâdelelerinden ders almış olan Fâtih Sultan Mehmed, teşkilât kanunundaki meşhur kardeş katli maddesini vaz” etmiştir:
“Ve her kimesneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların nizâm-ı âlem içün katl iimek münâsibdir. Ekser ulemâ dahi tecviz etmişlerdir. Anınla âmil olalar.”
Ulemânın bir kısmının şer'i ahkâma uygun bularak desteklediği bu maddeye göre, tahta çıkmak müyesser olan şehzâde, nizam-ı âlem için kardeşlerini öldürebilecektir. Böylece şehzâdeler, arkalarına tarafdar toplayarak birbirleriyle mücâdele edemeyecekler; bu sayede devletin dirliği ve milletin birliği korunmuş olacaktı. Şüphesiz büyük bir fedâkârlıktır. Bu tatbikat, Osmanlılara mahsus değildi. Roma ve Bizans'da, Sâsâniler'de, Abbasiler'de, Mağrib'de, Çin'de ve Hindistan'da da kardeş katlinin misallerine rastlanır. Avrupa monarşilerinde sebepsiz yere katledilen veya sakat bırakılan hânedan mensupları ve soyluların sayısı hiç de az değildir. Bundan başka yıllarca süren verâset harblerinde taht müddeileri yanında, halktan da binlerce kişi hayatını kaybetmiştir. Çünki Avrupa'da da verâset usülü çok erken tarihlerde yerleşmiş değildir.
Sayfa 235Kitabı okudu
KARDEŞ KATLİ - 3
Kur'an-ı kerimde, Hazret-i Hızır'ın, ileride anne ve babasını ifsâd edeceği için bir çocuğu öldürdüğü anlatılır (Kehf: 74, 80-81).
Yine Kur'an, ı kerimde, fitnenin ölümden daha şiddetli olduğu meâlinde iki âyet bulunmakdır.(1)
Hoca Sadeddin Efendi (1599) gibi şeyhülislâmlık yapmış bir hukukçu ve tarihçi; ayrıca Bosnevi Hüseyn Efendi (1644) gibi
Sayfa 236Kitabı okudu
Osmanlı Devleti'nde, bilhassa devlet idaresinin bozulmaya başladığı XVI. asır sonlarından itibaren, devlet idaresinde söz sahibi olan üç nüfuz grubu vardı: Ülemânın teşkil ettiği ilmiyye, merkez ve taşradaki bürokratların teşkil ettiği kalemiyye (mülkiyye) ve askerlerin teşkil ettiği seyfiyye sınıfları, Sacayağını andıran bu üç sınıf arasındaki ahenk ve dengeyi saray temin etmeye çalışırdı. Bu denge, sınıflardan birisi lehine bozulursa, sacayağı sarayın üzerine devrilirdi.
Sayfa 243Kitabı okudu
ŞEHZADE KATLİ - 4
600 yıllık Osmanlı tarihi boyunca beşi XIV., sekizi XV., kırkikisi XVI, beşi XVII. ve biri de XVIII. asırda olmak üzere 60 şehzâde katledilmiştir. Bunlardan 16'si isyan, 7'si isyan hazırlığı sebebiyledir. Çoğu da Fâtih Kanunnâmesi'ni takib eden 150 yıl içinde tatbik edilmiştir. Kardeş katli tatbikatı, şu neticeleri dogurmuştur:
1. Avrupa'yı asırlarca kasıp kavuran verâset harbleri, Osmanlı Devleti'nde yaşanmamıştır.
2. İlk devrede taht babadan oğula geçtiği ve böylece padişahların ortalama tahtta kalma müddetleri daha uzun olduğu için, siyasi istikrar bakımından bir üstünlük vardı. Sonraları hânedanın en yaşlısı tahta çıktığı için, padişahların saltanat müddetleri de kısa sürmüş; saltanat namzetlerinden beklenen dinamizme de fazla rastlanamaz olmuştur.
3, Önceleri şehzâdeler sancakbeyliği yaparak siyasi ve idari bakımdan yeişmekteydi. Sarayda yaşamaya başladıktan sonra, kazandıkları tecrübe daha sınırlı olmuştur.
4. Başlangıçta saray dışında yegâne alternatif otorite, sancaklardaki şehzâdelerdi. Bunların artık sarayda yaşamaya başlamaları, asker, vezirler, ulemâ gibi hânedan dışı güçlere, âyân, esnaf, hatta ayak takımı gibi olur olmaz kimselere otorite kurma ve siyasi klik teşkil etme imkânı sağlamıştır.
5. Şehzâde katli sebebiyle, Avrupa hânedânlarının aksine, hânedanın yan dallarından yürüyen bir aristokrasi teşekkül edememiştir.
Sayfa 236Kitabı okudu
Osmanlı hukuku, daha önce de belirtildiği üzere Roma hukuku, Anglo-Sakson hukuku gibi müstakil bir hukuk sistemi olmayıp, esas itibariyle İslâm hukukuna dayanır. Dolayısıyla şer'i hukukun hükümleri, Osmanlı hukukunun da esas prensiplerini teşkil eder. Osmanlı hukukunun karakteristiğini teşkil eden bir de örfi hukuk vardır ki, şer'i hukukun boşluk bıraktığı sahalarda bu hukuka aykırı olmamak kaydıyla hükümdar tarafından kanunnâmelerle meydana getirilen hukuktur. Osmanlıların, fethettikleri ülkelerde câri bulunan bazı kanun ve örfleri aynen kabul ve tatbik etmesi de örfi hukukun bir başka boyutunu ifade eder.
Sayfa 101Kitabı okudu