Düşünce tarihimizde belli kavramlar üzerine yapılan analiz çalışmalarından biri de incelemesini yapmış olduğumuz Ebu Hamid Muhammed el-Gazali’nin ‘el-Me’arifu’l-Akliyye (terc. Düşünme,Konuşma Ve Söz Üzerine )adlı eseridir. Bu eserinde İmam Gazali, aklın işlev ve türevleri olan bazı kavramları incelemekte ve o kavramlar arasındaki farkları tespit etmektedir.
Eser, 5 bölümden oluşmaktadır. İlk olarak, düşünme ve düşünmeyle ilgili konular ele alınmaktadır. İkinci olarak, Konuşma ve konuşan hakkında mevzulara değinmektedir. Üçüncü olarak, söz hakkında olup sözün mahiyeti, amacı, hakikati ve son olarak Allah’ın kelamı hakkında durmaktadır. Dördüncü olarak, yazma hakkında olup, yaratıkların yazması ve Allah’a nisbet edilen yazı ve O’nun yazma halleri üzerinde durmaktadır.Ve son olarak, aranan hedef üzerinde başlığı altında harfler üzerine,insanların ihtilafı, mizaç ve anlayış farklılıkları, söz-düşünme-konuşmayı açıklamanın amacı, kadim ve kıdemin anlamı üzerinde durup ve en sonda sonuca bağlayıp bitirmektedir.
Şimdi sıra ile bu bölümlerden bahsedelim.Gazali, ilk bölümde ilk olarak düşünme ve mahiyeti mevzusunu ele alır.Şöyle ki;Gazali,düşünmeyi tarif ederken onu ‘insan nefsinin,bilgisine yerleşmiş,aklına girmiş,şekilsiz ve cisimsiz soyut biçimi ifade edebilmesidir’diye tarif eder ve ekler ‘insan nefsi,ne vakit kalp aynasında fertleri ve özleriyle nesnelerin hakikatlerini tasavvur eder,nefs onları dile getirebilir,zihin onları düşünebilir,akıl ise onların içini ve dışını kuşatırsa, işte o zaman nefse,düşünen adı verilir.Açıklama yapmasa ve dille söylemese de o adamı düşünendir.’ Anladığımıza göre burada esas olan ilk husus,insanın zihninde bulunan soyut bir biçimi bir başkasına iletebilmesi,onun bu imkan ve yetenekle donanmış olmasıdır. Düşünmenin mahiyetine gelecek olursak, Gazali şöyle der: 'düşünmenin mahiyeti,nefsin,bilinecek şeylerin biçimlerini tasavvur etmesi ve hangi dilden ve hangi ifadeyle olursa olsun,nefsin, akılda geçen şeyleri başkasına duyurabilmesi' olup ve son olarak ‘Şu halde düşünen kimse,Rabbini duyabilir ve başkasını duyabilir.Düşünme,insanlık şerefinin sonu ve meleklerin halidir.Çünkü onlar düşünme ile nitelenmişlerdir.Oysa insan bilkuvve melektir.’ der ve bu kısmı bitirir.
Ondan sonra insan küçük bir alemdir başlığı altında,düşünmenin insan için şerefini ve Allahın yüceliğinin bilinmesi için düşünmenin ne kadar yüce olduğunu anlatır ve düşünmenin yetkinliğinin belirtisi olarak da iman rütbesi olduğunu belirtir.Ondan sonra düşünmenin niteliğine geçer Gazali.Öncelikle düşünmenin niteliği hususunda, yaratıcının değil,yaradılanın niteliğini olduğunu belirtir.Zira O’na göre düşünme ameliyesi ne kadar yüce, şerefli olursa olsun yine de o insan nefsinin ve aklının bir niteliği olup, ‘bilen, yapan, algılayan, bilici, diri ‘bir cevherdir.Keza, nefsin mahiyeti hususunda nefsin bedene yerleşik olmayıp, tersine nefsin bakıcısı ve yöneticisi olduğunu belirtir.
En son olarak da, Yaradıcı’ya akıllı denilemeyeceği hakkındadır ve bunu şöyle açıklar:"Zira nefs bir cevherdir yani yaratılmıştır, düşünme de onun niteliklerindendir. İşte bundan ötürü yüce Allaha düşünen (natık) verilmez…Yüce Allah cevher değildir." Gelelim bu bölümün en son kısmı olan düşünmenin derecelerine..İmam Gazali, bu kısmı açıklarken, zişuur varlıkların düşünmelerinin olduğunu ve birbirlerine benzerliklerinden söz eder.Örneğin; Müminlerin düşünmesi ,feleklerin düşünmesine benzer; bilginlerin düşünmesi, meleklerin düşünmesine benzer olduğunu söyler ve tüm bunların Yüce Allahtan beri olduğu ve O’nun cisimlilikten,cevherlikten münezzehtir olduğunu söyleyip , bu kısmı nihayete erdirir ve ikinci bölüme geçer.
İkinci bölüm yukarıda belirttiğimiz üzere konuşma ve konuşan hakkındadır.Bu bölümde iki kısım vardır.Birinci kısım, konuşmanın mahiyeti ve hakikati. İkinci kısım,Allah’ın konuşmasıdır.Birinci kısımda Gazali hazretleri, konuşmayı ikiye ayırır.
1.Yüce Yaratıcıya ait olan konuşmadır.
2.İnsana ait olan konuşmadır.
Gazali’ye göre," Yaratıcıya nisbet edilen konuşma, Rab-oluş(Rububiyet)* sıfatlarından bir sıfattır ve insanların sıfatları arasında hiçbir benzeşme yoktur(…) Zira,Yaratan,yaradılana benzemez ve şöyle der: ‘Yüce Allah’ın konuşması, ikram etmek istediği kuluna ilminin gizli olanlarını aktarmasıdır.(…)O’nun konuşması, nitelik altına girmez. Yani var mıdır-yok mudur sorusuna gerek görmez, nelik-nicelikle nitelenmez-" olduğunu belirtip, insanların konuşması mevzusuna gelir. O’na göre konuşma,'kendisine söz denilmeden önceki nutkı düşünce ve akli sezgiden doğan ve onların düzenli bileşkesi olan ifadeye' denir.Ve böylece düşünmenin vasıtalara(iletme,söz,hareket,organ,işitme gibi)muhtaç olduğunu açıklayıp ve sonunda Allahın konuşmasının bundan farklı olduğunu belirtir.Zira Gazali’nin ifadesiyle' O her şeyi bilmektedir.O’nun ilmi, değişmez, değiştirilemez, tanımlanmaz ve sayıya sığmazdır.' Ve bu kısımda böylelikle sona erer.
İkinci kısım ise belirttiğimiz üzere Allah’ın konuşması hakkındadır.Gazali’ye göre Allah’ın konuşması, insan gibi nitelenmeyeceğinden dolayı O’nun hakkında bir vasıta(organ,düşünme vs) söz konusu olamaz.Zira 'O’nun bilgisinin/ilminin içiyle, konuşmasının dışı birdir, aynıdır'.Yani anladığım kadarıyla demek istiyor ki Gazali hazretleri,o özce bir olduğu gibi, tüm yönlerden, sıfatları itibariyle de birdir.Değişme, eksilme, çokluk gibi kelimeleri O’nun hakkında ifade edilemez.Zatı tanımsız, yani nasıllığı bilinmez ve kelimeleri salt organsız bir gerçektir(Hakk).Dolayısıyla der Gazali ‘gerçek anlamda konuşan yalnızca Hak Tealadır.’O’ndan başkasına konuşan denildiği zaman bu ancak mecaz itibariyledir ve ekler ‘Ne var ki, yüce yaratıcının konuşmasına uyan, tefsir ve teviline inanan, tenzilinin emirlerini yerine getiren ve hakkını vererek okuyan kimse, ancak o zaman ve şartlar dahilinde konuşan olur.’ Ve son olarak şöyle bitirir: ’’Ey bilgi arayıcısı! Bilesin ki, Allah’tan başka şeyler boştur(batıl);O’nun konuşması dışındaki konuşma, boş laftır; Allah’ın sıfatları Allah’tandır; Peygamberinin verdiği haberler, Kur’an’ın sırlarındandır.Bu Kur’an’a inanmayan, Allah’ın yardımından yoksun ve yardımından mahrum kalmayı hak eder.Çünkü o bozgunculuk ve nankörlükle nitelenir...’’
Üçüncü bölüme gelince, yine başlarda belirttiğimiz üzere Söz hakkındadır. İlk olarak sözün nasıl oluştuğunu açıklar ve sözün tanımına geçer.O’na göre "söz, dillerde dolaşan tam konuşmadır. Dinleyicilerin kulakları alacak şekilde ortaya çıkmadıkça, tam konuşmadan söz edilemez.(…)Söz ancak dışardan hitap edilen bir dinleyici ile birlikte olur."Ve bunları açıkladıktan sonra her bölümde olduğu gibi Yüce Allah’ın konuşmasına götürür ve Allah’ın tüm bunlardan münezzeh olduğunu açıklar ve böylelikle bu kısımda sona ermiş olur.İkinci kısım da ise sözün amacı ve hakikatidir. Gazali,ilk olarak ‘gerçekte insanın cevheri, akleden, düşünen, algılayan, eyleyen nefs’tir.’ ifadesiyle insanın cevherinin nefs olduğunu söyler.
Ve ondan sonra söz’ün anlamına ifade etmek maksadıyla nefsin işlevlerinden bahseder ve sözün anlamına şöyle bağlar:’’Nefs konuşmanın anlamını, ifade edilenin faydasını gösterir bir ifadeyle bir başkasına ifade ettiği vakit ona söz denir; her ne kadar bazı dinleyiciler, bir adet, bir kusur, bir taksir nedeniyle onu anlamasa da. Şu halde, nefsin anlamı ifadesi iki yoldan biriyle, yani ya sözle veya yazıyla olur.’’Ondan sonra Gazali hazretleri,sözün oluşmasını açıklar ve sonunda sözün hakikatine ulaşmasıyla bu kısımda nihayete erer. Üçüncü kısma geldiğimizde Yüce Allah’ın sözünden bahseder Gazali.Bu kısımda Allah’ın sözünün, ‘’bir cimrilik,bir engelleme ve bir eğilim olmadan, akıllara yetilerine göre ve güçleri oranında, anlamları aktarmadan ibarettir.’’ İfadesiyle Yüce Allah’ın haksızlıktan, müşriklerin kendisi hakkında söylediklerinden münezzeh olduğunu söyler ve her bir kelimesinin bir takım sırlarından bahseder ve ekler: "Yüce Allah bu kitabın almayacağı pek çok sır vardır. Senin görevin, şeriat eğitimiyle tabiat kirlerinden nefsini temizlemek ve gaflet uykusundan onu uyandırmaktır.(..)" der ve bu bölümü de nihayete erdirmiş olur.
Dördüncü bölüm yazma üzerinedir.İlk olarak yaratıkların yazması üzerinde durur. Bu kısım da Gazali, Yüce Allahın insanı yaratmasından bahsedip, onu şerefli kıldığı ve onu öteki yaratıklardan üstün tuttuğu için, insan türünü sadece yardımlaşarak, dayanışma yaparak hayatlarını sürdürecek biçimde birbirine bağlı, birbirleriyle ilişkili ve koruyucu yapmasından bahseder.Ve tüm bunların devamlılığı hususunda insanın alemin bayındır haline getirmekle olur. Bunlar çeşitli meslek ve sanatlarla olduğunu söyler. Ve ondan sonra Gazali, sanatların kısımlarından bahseder ve sanatkarın kendisinde olması gereken bir takım hususiyetlerinden bahseder. O’na göre sanatlar;
1.ilmi
2. Ameli sanatlar olmak üzere ikiye ayrılır.
Mevzubahis olan yazı sanatı ise 1.kısma girer.Bu mevzuda Gazali, yazının neliğinden, nasıl oluştuğundan ve şerefli oluşundan bahseder ve bu kısmı bitirir. İkinci kısma gelince; Gazali, bu kısımda Allah’ nisbet edilen yazı ve O’nun yazma hallerinden bahseder. Öncelikle Allah’ın yazmasını, cismani kalemle olmadığı gibi levha üzerinde yazma olmadığını belirtir ve O’nun yazmasının 3 mertebesinden bahseder:
1.mertebe:Doğrudan yaratma.
2.mertebe:hikmetin latifelerini ve kelimenin anlamlarını peygamberlerin kalplerine vahiyle, evliyanın kalplerine ilhamla bırakmasıdır(ilka)
3.mertebede ise: Müminlerin günahlarını bağışlaması ve Müslümanlara rahmetini göstermesidir.
Gazali, yazmanın bu 3 mertebesinin her birini açıklar.Yazı çok uzayacağından -ki uzamış da:)- o yüzden girmeyeceğiz.Son sözlerinden bahsedip bu bölümü de nihayete erdirmiş olacağız. Gazali şöyle der:’’Bilesin ki, Allah’ın yazması; doğrudan yaratması, müminlere vahiy ve ilhamı bırakması, Hz.Muhammed’in göndermesi, ödül ve ceza gününe kadar şeriatını koruması demektir.(…)’’
Gelelim en son bölüm olan 5.bölüme.Bahsettiğimiz gibi bu bu bölüm ‘Aranan Hedef Üzerinde’ başlığı üzerinde olup, ilk kısım olarak harflerden bahseder Gazali. Bu kısımda Gazali, harflerin neliğinden ve hakkındaki insanların ihtilaflarını söz konusu eder ve açıklar. İkinci kısımda ise Gazali, insanların ihtilaflarından bahseder.O’na göre insanların ihtilaf etmesinin, insanların mizaç ve anlayışlarının farklı olduğunun göstergesidir. Şöyle der: ’Ve her şahıs, mizacı ve yeteneği oranında nefsi kabul eder. Mizacı, ölçülülüğüne ne kadar yakınsa yeteneği de o kadar güçlü olur. Yeteneği ne kadar artarsa nefis o kadar güçlü olur. Nefsin gücünden akıl gücü doğar. Akıl gücünden yönetim(tedbir) iyiliği doğar. Yönetim iyiliğinden de alemin düzeni meydana gelir.’
Bunları bahsettikten sonra her insanın bir mertebede olmayacağından, her birinin belli bir mizacı ve bünyesi olduğundan bahseder ve misal vererek açıklar ve dolayısıyla İhtilaf meselesini de bu yönden açıklar Gazali. Kiminin basiretinden, kiminin nefsinden, düşüncesi ve hakeza. Ve bu kısımda böylece biter. Gelelim üçüncü kısma. Üçüncü kısımda Gazali, söz, düşünme ve konuşmayı açıklamanın amacı üzerinde durur. Ve bu amaçtan maksadı, ‘Yüce Allah’ın konuşması ve kuşku duyulmayan, takva sahiplerine kılavuz olan kitabı hakkında şüphe duyan gafillere hatırlatmada bulunma’olduğunu söyler. Dördüncü kısımdan da söz edip nihayete erdirelim.
Dördüncü kısımda kadim ve kıdemin anlamı üzerinde durur Gazali. Öncelikle kıdemi açıklayalım ve sonra Gazali’nin kıdem hakkında çeşitlerinden bahsedelim:Kıdem:Varlığının öncesi olmama anlamlarına gelmektedir.Şöyle ki:Varlıkların sebep-sonuç ilişkisine bağlı olarak bir ilk sebebe dayanması, mantıki açıdan bir zorunluluktur.Öyle bir sebebe dayanmalıdır ki, var edilmeye muhtaç olmayan ve bizzat var etmeye muktedir olmalıdır. İşte bu sebep Yüce Allah’tır. Onun başlangıcı olmadığı gibi sonu da yoktur.O kadim ve ezelidir.Şimdi kıdemin çeşitlerine geçelim.Gazali hz. Kıdemi şu çeşitlere ayırır: Zaman itibariyle kıdem, şeref itibariyle kıdem, mertebe itibariyle kıdem, mekan itibariyle kıdem ve son olarak zat itibariyle kıdemdir.Gazali, bunların her birini açıklar ve bundan sonrası sonuç kısmına geçer. Ve bizim de yazımız sona ermiş olur. Gayret bizden Tevfik Allahtan.Kusur,hata bizden.Doğrular Allahtan..
-------
*Burada rububiyet sıfatını açıklayalım.Şöyle ki:Rububiyet Allah’ın her zaman ve her yerde her mahluka,muhtaç olduğu şeyleri vermesi ve onları terbiye ve tedbir etmesidir.Kısaca malikiyet ve besleyicilik keyfiyetini ifade eden bir terimdir.
