Biz Tonyukuk alanını ziyaret ederken gelen bir Moğol sanki hiç kimse yokmuş gibi duasını yaptı, ayrılırken bir selam verdi ve geldiği gibi sisler içinde kaybolup gitti.
Bilge bir devlet adamı olan Tonyukuk, kendi adına dikilen anıtlarda, yine kendi ağzından Doğu Göktürk Devleti'nin kuruluşuna, kendi hayatına dair bilgileri aktarıyor. Anıt alandaki üzerinde yazıtların bulunduğu iki taşın çevresinde arkeolojik kalıntılar yer alıyor.
Tonyukuk alanında Birinci Taş olarak anılan anıt üzerindeki yazılar sağlam, yer yer küçük döküntüler dışında, bu yazı rahatça okunabilecek durumda. Taşın dört yüzündeki yazıtların okunması sürecinde yine Radloff ve Thomsen arasında yarış var. İkinci Taş, birincisine göre daha yıpranmış durumda. Yazıların bir kısmı tamamen kaybolmuş, kalan yazıtlar ise belli belirsiz.
Ulanbatur'a çok yakın olmasına rağmen anıt alanında kimsesizlik var. Doğu Göktürk Devleti'nin bilge veziri Tonyukuk bin üç yüz yıl öncesinden sesleniyor, sonsuzluğa uzanıp giden anıt mezar taşında.
" Kızıl kanımı akıtıp kara terimi dökerek hizmet ettim. Tanrının lütfuyla bu Türk halkının arasına silahlı düşman sokmadım. Başarılı olduğumuz için devlet devlet oldu, halk da halk oldu. Ben yaşlandım, kocadım. Herhangi bir ülkede, hakanlıkta, halkın başında benim gibi (bir vezir) varsa ne gibi dertleri olacaktı ki? Türk Bilge Kağan döneminde bunları yazdırttım. Ben Bilge Tonyukuk. "
Sayfa 87
Kapgan Kağan; ağabeyi kadar olmasa da Vezir Tonyukuk'un bilgeliğinden istifade ediyordu. Ağabeyinin oğulları Bilge ve Kül ülkeyi zenginleştirmede en büyük destekçisiydi. Hele Kül... Yüreği ve bileğiyle Türklüğün övüncüydü.
Tonyukuk han kudretli Gök-Türk Hâkânı Bilge Kağan'ın kendisine; Türklerin de artık yerleşik düzene geçmeleri büyük şehir ve kasabalar kurmaları gerektiğini teklif edince bu emektar Vezir, ona Türklerin bu özelliğini dile getirmiş ve aynen şöyle demiştir;
“Bu olmaz. Çünkü Türklerin sayıları az, Çinlilerin ise çok fazladır. Buna rağmen biz çinlilere karşı hep muzaffer olduk. Bız göçebe savaşcı bir milletiz. Kendimizi güçlü hissettiğimizde zaman, devamlı akınlar Yapıyor, zayıf oldugumuz zamanda, dağların vadilerin derinliklerine dalıyor ve kendimizi kurtarıyoruz.”
Sayfa 150Kitabı okudu
Onun hala hayranı olan Alman ilim adamları bugün bile takdirlerini açıklamak için Tonyukuk'a "Gök Türk İmparatorluğunun Bismarkı demektedirler. İşte, Tonyukuk-Han o zamana kadar üç Gök Türk Hakanına hizmet etmiş olan bu emektar vezir Bilge Kağan'a Budizm'in Türk'ün askerlik ruhu ve milli karakterlerini dumura uğratacağından söz etmiş ve büyük bir basiretle ona aynen şöyle demiştir: "-Bu olmaz. Çünkü Türklerin sayıları az, Çinlilerin ise çok fazladır. Buna rağmen biz Çiniilere karşı hep muzaffer olduk. Biz göçebe savaşçı bir milletiz. Kendimizi güçlü hissettiğimiz zaman devamlı akınlar . yapıyor, ·zayıf olduğumuz zamanda, dağların, vadilerin derinliklerine dalıyor, kurtuluyoruz. Buda ve Tao dinlerine gelince; bu dinler daha çok sulh içinde yaşayan ve sessiz ve uysal kişiler içindir. Savaş yapmak ve güç kazanmak isteyenlere göre değildir''. Böylece onu her nasılsa saplanıp kaldığı bu çok tehlikeli fikirlerden vazgeçirmeye muvaffak olmuştur.
Çinliler; Bilge Kağan, Vezir Tonyukuk ve Kültegin’i nasıl anlatmışlardır.
Burada başka bir konuyu da açıklamak gerekir. O da Çinlilerin özellikle onu ”Bilge” olarak tanımlaması ve bunun için takdir etmesidir. Tonyukuk’u stratejist, Kül Tegin’i olağanüstü savaşçı olarak tasvir ederken, Bilge Kağan’ı gerçekten bilge, barış yanlısı, dostluğa değer veren biri olarak anlatmışlardır.
—Ahmet Taşağıl—
"Düşman, çevrede ocak gibiydi. Biz içindeki ateştik, öylece otururduk."
💬Bilge Vezir Tonyukuk