Küçük Mustafa, 1881'de dünyaya geleceğine, 1781'de ya da 1981'de doğsaydı, acaba yine, Mustafa Kemal Atatürk olur muydu? Sorunun yanıtı hiç kuşkusuz «hayır»dır. Öte yandan bir başka soru, konuyu daha da açıklığa kavuşturabilir: 1918-1923 arası Anadolu'da bir Mustafa Kemal Paşa olmasaydı Türkiye Cumhuriyeti kurulabilir miydi? Bu sorunun yanıtı da, biraz daha kuşkulu olmakla birlikte, yine «hayır»dır. Özellikle Mustafa Kemal Atatürk'ün 29 Ekim 1923'e dek gerek kendi grubu içinde, gerekse tüm toplumsal ve siyasal yapı içinde karşılaştığı düşmanlık ve muhalefet düşünülürse, bu «hayır» yanıtı daha da anlam kazanır. Bırakınız Halife-Sultan'ı ve onun yandaşlarını; bırakınız dış güçleri ve Anadolu toprağını işgal etmiş olan yabancı düşmanı, Kurtuluş Savaşının sivil ve asker lider kadrosu bile Cumhuriyet konusunda Mustafa Kemal Paşa ile aynı düşünmüyordu. Sivil kadroyu bir yana itsek bile, zafer kazanmış ordu komutanlarının ve Atatürk'ün en yakın silah arkadaşlarının tutumu açıkça, Cumhuriyet'e karşıdır. Üstelik bu muhalefet, Mustafa Kemal Paşa'nın varlığına, başarısına ve yadsınmaz liderlik yeteneklerine rağmen böylesine şiddetli ve etkilidir. Bütün bu tarihsel koşullar düşünüldüğünde, Mustafa Kemal Atatürk'süz bir Türkiye Cumhuriyeti'nin düşünülemeyeceği açığa çıkar.