Kural: Üçyazaçlı köklerin geniş zaman biçimleri iki türlüdür:
1. Orta kök-yazacı ünlü-almayanlar: d ton kedürdi: o [birisine] giysi giydirdi; kedrür: giydirir - zel (d) geçmiş zamanda ünlü-almakta, geniş zamanda ünlü-almamaktadır. tengrıhe tapındı: Cenab-ı Hakk’a ibadet etti; tapnür - be (p) geçmiş zamanda ünlü-al makta, geniş zamanda ünlü-almamaktadır. —
2. Hem geçmiş zaman hem de geniş zamanda orta kök-yazacı ünlü-alanlar: at qu- lâq tumrdı: at kulaklannı dikti; ünvırdr [tuvvırâr] - titreşimli/e (ince /e - w) hem geç miş zaman hem de geniş zamanda ünlü-alır. terigri meni ködezdi: Cenabı Hak beni korudu - zel (d) hem geçmiş zamanda hem de geniş zamanda/etha’lıdır [ködezür].
Buradaki ilke şudur; addan türemiş bütün eylemlerin geniş zamanda orta kök-yazacı ünlü-alır - töşek töşeldi: döşek yayıldı [töşeîür]; tügfin tügildi: düğüm dü ğümlendi [tügiür]; tarıg suwaldı: tarta sulandı [suwa!ur]. Yalın ve basit eylemlerden türeyenlerin ise geniş zamanda orta kök-yazaçlan ünlü-almaz. süt sugıldı: memede süt kesildi; suglur. kün satvuldı: güneş battı; sawlur. Ve benzerleri.
Bu bölümün her bir kısmı, diğer kısımlarda rastlanmayan kendine özgü bir anlamı üstlenir.
re-kısmının üç veçhesi vardır.
1. Addan türemiş eylemler meydana getirir: tön qızardı: giysi [başka bir şey de olabilir] kızardı - kök-biçimi “kırmızı oldu” anlamına gelen qızıl erdi'dir; yalın bir eylem mey dana getirecek biçimde îdm ve hemze düşmüştür, tün qarardı: gece karardı - kök- biçimi “kara oldu” anlamına gelen qara erdi ifadesidir; qara: siyah sözcüğünden gelmektedir.
2. lkiyazaçlı ve geçişsiz bir eylemden geçişli bir eylem meydana getirir: er süıv keçti: adam suyu geçti; buradan hareketle anı süwdan keçürdi: onu sudan geçirdi denir. er qaçtı: adam kaçtı; buradan hareketle qaçurdı: onu kaçırdı denir.
3. Andığım anlamlardan hiçbirini ifade etmeyen yalın eylemler meydana getirir: anıg boynın qadırdı: onun boynunu bürdürdü; qâp quturdı: kabı boşalttı.
ze-kısmının iki veçhesi vardır.
1. Eylemi geçişli hale getirir - er süw tamuzdı: Adam suyu damlattı. Bu, kurala uy gun olmayan istisnai bir kullanımdır [bkz. syf. 67-68],
2. Yalın eylemler meydana getirir - tabuzguq tapızdı [tapuzdı]: bilmece sordu.
şm-kısmı daha önce izah edildi [bkz. syf. 68-69 ]. 72
D İ V Â N Û l u g At i t - t ü r k
kaf-kısmı ve ke/-kısmımn işlevi iki türlüdür [bkz. syf. 69 ].
1. İkiyazaçlı bir eyleme kaf ya da kef eklendiğinde anlam, eylemin nesnesinin eylem tarafından istemdışı bir biçimde etki altında bırakıldığı, alt edildiğidir - er yağqa basıqtı: adama gece saldırıldı ve adam düşman tarafından esir alındı; er usuqtı. a d a m s u s a d ı (susuzluk adamı alt etti).,Bu eylemlerin kökleri basdı ve usdı’dır. k a f ör
neği - tön kirikti: giysi kirlendi; er kenikti: adam zayıfdüştü ve yoldaşlarından geri kaldı.
2. Yalın eylemler meydana getirirler - er ewke aşuqtı: adam evini özledi; er işi çüluk-
ti: adamın görünümü hırpaniydi.
lâm ve nun daha önce izah edildi [bkz. syf. 70-72],
·
106 görüntüleme
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.