19 uncu asırda Fergana Özbekleri Kırgızlara hâkimiyet iddiasında bulundular. 1813 tarihinde İngilizler tarafından Türkistan'ı incelemek için gönderilen Hintli âlim «Mir İzzetullah» Türkistan'da 16 feodal hükümet saydıktan sonra Kazak, Karakalpak ve Kırgızların başsız uluslar olduğunu raporunda bildirmişti. Bu asırda Kırgızları elde etmek için Ruslar çalışmağa başladılar. Kırgızlar arasında Rus lehine propaganda yapan Feyzullah Bay adlı bir tüccar 1824 te Kırgız boy beylerini «Simi» ye götürdü. 1829 da Petresburga Sibirya Kırgız mümessilleri geldi. Bunlar ekincilikte cebrî bir usul kullanılmamasını rica ettiler. 1846 da Ruslara isyan edip bütün Kazakları kendi bayrağı çevresinde birleştiren Kazak kahramanı «Kine Sarı», kendisine baş eğmeyen Kırgızlara çeri yürüttü, İlk önce muvaffak da oldu. Fakat akrabasından biri ihanet etti. 1847 yazında «Cantay Batır» ve «Urman» adlı Kırgız manapları Çu havzasında şimdiki Tokmak (eski «Balasagun») şehrinin 4 kilometre batısında «Keklik Senger» adlı tepede onu sarıp üç gün savaştan sonra öldürdüler. 1860 yıllarında Yedisu'da Kırgızlar arasında bulunan Radloff bunlarda toprağın Kazaklara göre daha ciddî ve özenerek işlendiğini söylüyor. 19 uncu asırda Özbeklerden sonra Ruslar da Kırgızlara hâkimiyet iddia ettiler. Fakat kat'î olarak ancak 1864 te hâkim olabildiler. 1892 de Ruslar Narın havzasında Kırgızların yayla ve tarlalarını aşırı bir edepsizlikle ellerinden almağa başladılar. Bu hal 1897 ye kadar sürdü. Rusların, kendi ülkelerine yığın yığın koç göçtüğünü gören Kırgızlar bundan ürkerek isyana karar verdiler. 1896 yılında, Rus göçünden en çok zarar gören «Ketmen Tepe» ve «Kögert» nahiyelerinin Kırgız büyükleri «Cantay» in oğlu «Şabdan Batır» ve «Cil Bey Minbaşı» adlı başbuğları ile «Dükçi İşan» a gelerek Rusya'ya karşı ayaklanmak için izin istediler. Asıl adı Mehmed Ali Halfe olan Dükçi İşana o yıllarda binlerce Kırgız ve Özbek mürit olmuştu. İşan Türkiye'ye karşı büyük bir sevgi besleyip terbiye ettiği gençleri Türkiye'ye okumak için göndermeğe çalışırdı. Şeyh, Fergana şehir ahalisini de çağırmak için isyanı ertesi yıla bıraktı. 1897 de Kögert Kırgızları bir şölen dolayısı ile başkaldırma kararını verdiler. Şeyhi de çağırıp bütün nahiye reislerinin imzalarını alarak ertesi yıl için isyanı kararlaştırdılar. Şeyh, Fergana'nın ileri gelenlerine mektuplar gönderip hepsini isyana çağırdı. Fakat Rus hâkimiyetinden istifade eden tüccar sınıfı şeyhi bu teşebbüsünden vaz geçirmeğe çalıştı. İsyan 1898 haziranında yapılacaktı. Rus hükümetinin memuru olan birkaç müslüman işi hükümete haber verdiler. Kögert Kırgızları da 2 ‐ 3 gün önce isyan ettiler. 30 mayıs 1898 de bıçak, kürek ve çatallarla pusatlanmış Kırgız köylüleri şeyhe gelip kendisini zorla evinden çıkararak ak keçe üzerinde han kaldırdılar. 2000 kişiye başlık eden şeyh Andı‐can şehrinin kıyısındaki Rus kışlasına saldırdı. Ferganan'ın şehir ahalisi yardım etmediği için bu isyan çabuk bastırıldı. Ruslar, Kırgızları hiç askere almamakla beraber her bakımdan sıkıştırıyorlardı. Toprağın Ruslar tarafından boyuna zaptolunması Kırgızları uyandırıyor ve birleştiriyordu. 1906 kânunusanisinde Kırgız reisleri Evliya Atada toplandılar. Petersburg'a vekiller gönderdiler İstekleri şu idi:
1) Din hürriyeti ve Kırgızlar'da bir dinî idare kurulması.
2) Rus göçünün durdurulması ve Kırgızlara toprak verilmesi.
3) Ruslarla hukukta müsavi olunması ve sükûnu takrir kanununun kaldırılması.
4) Kırgızların dumaya saylav göndermesi.
·
20 görüntüleme
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.