Ruhların İletişimi Proust ve Müzik
Mehmet Rifat’ın “Ruhların İletişimi – Proust ve Müzik” incelemesi, Marcel Proust’un “Kayıp Zamanın İzinde” serisini okumama yardımcı olacak kitaplardan biri… Birkaç gün önce de Lorenzo Forchini’nin “Proust’un Paltosu” adlı kitabını okudum. Yedi ciltlik “Kayıp Zamanın İzinde” serisinin henüz ilk cildini, “Swanların Tarafı”nı okumuş bulunuyorum. Bu aşamada Rifat’ın ve Forschi’nin yazdıklarını okumam iyi oldu diye düşünüyorum. Çünkü Proust okumalarının mutlaka kılavuza ihtiyacı var. Ruhların İletişimi, bir yandan Proustseverlere seslenirken diğer yandan da müzik tutkunlarının kılavuzu oluyor. Arka kapakta da ifade edildiği üzere kitap, “Müziksever Proust Tutkunları”na sesleniyor.
Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkmış olan kitap, iki bölümden oluşuyor. Birinci bölüm “Proust ve Müzik”, ikinci bölüm ise “Proust ve Besteciler” başlığını taşıyor. Birinci bölüm, çizgisel bir okumayı gerektiriyor. İkinci bölümdeki besteciler, alfabetik sıralanmış. Kitabın en sonunda yazarın Proust’un müzik dünyasında gezinirken dinlediklerinin bir listesi var. Şimdiden müzik listeme ekledim bile…
“Kayıp Zamanın İzinde”de üç kurmaca yaratıcı bulunuyor. Edebiyat alanında yazar Bergotte, resim alanında ressam Elstir ve müzik alanında da besteci Vinteuil. Proust’un en çok üzerinde durduğu Vinteuil’dür. Besteci Vinteuil (Ventöy), aslında Combray’de silik bir yaşam süren, kızına çok bağlı bir adam olarak tanınmışken Paris’te bir müzik dehası olarak kabul edilir. Seri boyunca sık sık karşılaşacağımız gibi Vinteuil’in iki bestesi vardır ki bunlar anlatıcıyı derinden etkilemiştir. “Sonat”, Swann’ın Odette’e duyduğu aşkın simgesidir, daha sonraki kitaplarda ortaya çıkacak olan “Septuor” (Yedili) ise, bir anlamda yedi kitaptan oluşan bu başyapıta bir gönderme sayılmaktadır.
Proust’un eserlerinde müzik; resim ve edebiyata nazaran daha baskın. Ruhların İletişimi’nde verilen alfabetik listede yanlış saymadıysam 77 besteci yer alıyor. Bu müzisyenlerin içinde Bach, Beethoven, Chopin, Debussy, Haydn, Liszt, Mendelsohn, Mozart, Schubert, Schumann, Strauss, Wagner gibi çok tanınmış bestecilerin yanı sıra bizim adını bile duymadığımız besteciler de bulunuyor. “Kayıp Zamanın İzinde” ilerlerken bu sanatçılarla nerede, hangi sayfada karşılaşacağımız da kitapta ayrıntılı bir şekilde verilmiş.
Proust, müzik estetiği konusunda Arthur Schopenhauer’ın estetik felsefesini benimsemiş. Mehmet Rifat, “Bir yandan Schopenhauer’ın müziğe ilişkin estetik felsefesi, öte yandan ‘kötü müziği’ övme Proust’un dünyasında birlikte var olan iki çelişkili yaklaşım olarak nitelendirilebilir.”[1] diyor. Rifat’a göre, romanın kişilerinden Mme de Cambremer’in Schopenhauer’ı derinlemesine bildiği gibi, Proust da bu felsefecinin başyapıtını çok iyi bilmektedir.
Romanın kurmaca yaratıcılarından Vinteuil; altı bestecinin (Beethoven, Debussy, Faure, Franck, d’Indy, Saint-Saens) karışımı olarak görülür. Bir de Wagner var ki Proust, eserinin birçok yerinde bu besteciye hayranlığını dile getirir. Proust’un, bir arkadaşına yazdığı “ithaf” biçimindeki mektupta “Bu kitabın kahramanlarının gerçek hayatta karşılıkları yok, daha doğrusu her bir kahramanın sekiz on karşılığı var.” dediği gibi Vinteuil’ün de gerçek hayattaki karşılığı en az altı kişi gibi görünüyor.
Müzik konusunda bu kadar derin bilgisi olan bir yazarın “Kötü müzikten nefret edin ama onu küçümsemeyin” demesi biraz şaşırtıcı. Proust, sanat tarihine girecek eserler ile duygu tarihine girecek müzik eserleri arasında bir ayrım yapıyor. “Kayıp Zamanın İzinde” de olduğu gibi. Çünkü eserde bir yanda müzik kültürü ve beğenisi çok yüksek olan Anlatıcı, Charlus, Mme Verdurin, Cambremer Markizi gibi kahramanlar varken diğer yanda da Odette, Albertine gibi sanat ve müzik konusunda oldukça cahil kahramanlar da yer alıyor.
