OSMANLI ARŞİVİ'NDEKİ BELGE ÇEŞİTLERİ
ARİZA
Küçükten büyüğe takdim edilen muhtıra. Alttan üste yazılmış olduğundan elkab hürmet-kârâne olup "devletlü" sıfatıyla başlar devletlü, inayetlü, übbehetlü, merhametlü, veliyyü'n-niam vufûrü'l-kerem efendim sultanım hazretleri en yaygın elkab formülüdür.
Bir belgenin arıza olmasının şartlan;
-Küçükten büyüğe yazılacak,
-Gönderen halini açıklayacak,
-Arzuhalden farklı olarak bir dilekte bulunulmayacak,
-Arizanm bitiminde sunanın ismi bulunacaktır.
-Belgenin nihayetinde XIX. yüzyıldan itibaren tarih-imza (mühür) bulunur. İmza veya mührün yerinde daima "bende" kelimesi bulunur
-Arizalar battal boy kağıtlara ortadan ikiye katlanarak yazılmışlar, genellikle ilk sayfada meram anlatılmış, sığmadığı durumlarda karşı sayfaya devam edilmiştir.
ARZ--ARZUHAL
Resmi görevlilerin bir konu hakkında bilgi vermek veya dilekte bulunmak üzere sundukları resmi mahiyetteki belgelere "arz" denir. Aynı kimselerin veya reayanın özel dilek veya şikâyetlerini dile getirdikleri belgeler "arzuhal" adını alır. Aynı nitelikteki belgeler ilmiye ricali tarafından sunulduğunda "ma'ruz" adını alır. Genellikle kağıdın alt yarısına enden 1/4 lük bir marj bırakılarak yazılır. Arzın üzerindeki boş kısım gereken muamelenin yapılabilmesi için boş bırakılmıştır. Her zaman tarih atılmamıştır. Kadılar tarafından yazılanların çoğunda alt satırda arabi yazıyla tarih verilmiştir. Sol alt köşede muhakkak arz sahibinin adı ve vazifesini ihtiva eden bir imza bulunur. İmzanın tam arkasına gelecek şekilde kâğıdın arka yüzüne arz sahibinin mührü basılır.
BERAT
Padişah tarafından bir memuriyete tayin, bir gelirden tahsis, bir şeyin kullanılma hakkı, bir imtiyaz veya muafiyetin verildiğini gösteren ve veren padişahın tuğrasını taşıyan belgedir.
"Ni$cm-ı şerij-i alişan", "Sebeb-i tahrir- i tevki'-i reji'-i hümayun oldur ki" gibi nişan formülü ile başlarlar.
Maliye'den verilen beratlar çoğunluğu teşkil ederler. Divan'dan ve Kazas¬kerler tarafından verilen "askeri" beratlar, ayrıca beylerbeyilerin verdikleri tımar beratları da mevcuttur.
Divan kalemlerinde hazırlanan beratlardan tımar beratlarında tarih, belgenin zahrmda orta kısımda Maliye beratlarında olduğu gibi ay ve günü tam olarak, Arapça ile yazılmıştır. Vezaret, konsolosluk, tercümanlık, bazı muafiyet beratları ve benzerlerinde tarih beratın ön yüzünde aynı kalemle ve satır değişmeden, gün tam tarih olarak değil, evail, evasıt, evahir şeklinde atılmıştır.
Maliye kalemlerinde yazılan cizyedarlık, mukataa, iltizam v.b. beratlarda kesin tarih bulunur. Tarihçi kaleminde yazılan tarih berat metninin yazıldığı kalemden daha ince açıl¬mıştır.
Beratların Maliye'nin hangi kaleminden verilmiş olduğu beratın zahnndaki Muhasebe-i evvel (Muhasebe-i L) , Küçük Kale (Kale-i K), Anadolu, Haremeyn, Mukataa-i Ganem gibi kalem isimlerinden veya rumuzlarından anlaşılır. Bunlar Bab-ı Defteri'de kodlanacaktır.
Beratlarda berat verilen şahsın ismi ve elkabı fermanlardan farklı olarak tuğradan hemen sonra gelmez. Nakil-iblağ kısmında yer alır.
BUYRULDU
Sadrazam, vezir, defterdar, kazasker, kaptan paşa, beylerbeyi v.s. yüksek rütbeli vazifeli-lerin astlarına gönderdikleri emirler. Bir hususa dair emrin sonunda tarihten önce buyruldu kelimesi yer aldığından bu ismi almışlardır. Buyruldular iki kısımda mütalaa edilirler:
l. Beyaz Üzerine
a. Merkezde verilenler
Buyruldu vermek selahiyetine sahip olanların temiz bir kağıt üzerine yazdıkları emirler. Elkab sade ve kısadır. Buyruldu kelimesi ihmal olunarak "deyü" kelimesi ile bitenler de görülmüştür.
b. Taşrada verilenler
Mahallî divanın kararı olarak beylerbeyiler tarafından verilmişlerdir. Başlangıç kelimesinin üstünde makam mührü yahut altında yazan şahsın pençesi ve zat mührü bulunmaktadır. Elkab sade değildir. Fermanlarda olduğu gibi "Şeriat-şiar/Kıdvetü'l-Kudat" ayrı ayrı külfetli elkab kul-lanılmıştır.
2. Arz, Telhis üzerine
a. Merkezde verilenler
Bir arz/arzuhal üzerinde muameleye başlanılabilmesi için, mahalli kaydının görülmesinden nihai hükme kadar çeşitli buyruldular yer alabilir Bu tip belgelerde kalem derkenarları genellikle sadaret kethüdasının sadrazam adına koyduğu buyruldularla olmuştur. Nihai kararın uygulamaya konması için mutlaka sadrazamın sahhıyla beraber "mucib buyruldusu" gerekmiştir. Ancak bu buyruldudan sonra tezkire verilir emir veya ferman yazılabilirdi,
b. Taşrada verilenler
Bunlar da merkezde olduğu gibi mahalli divana gönderilen arz/ilam üzerine kısa veya uzun yazılırlardı. Bazılarında buyruldu ve sahh yer alırken çoğunluğunda buyrul¬dunun üstünde sahh yerine Beylerbeyi mührünün bulunduğu görülmektedir.
Buyruldular muhakkak divani hat ile yazılmışlardır. Bab-ı Asafı belgelerindeki buy-ruldularm yanında muhakkak "S" kıvrımı veya "küçük u harfinin ucunda bir çıkıntı" şeklinde divan işareti dediğimiz rumuz bulunur. Bu işaretin bulunmadığı buyruldular (Beylerbeyi buyruldulu belgeler hariç) Bâb-ı Defteri kalemlerine aittir.
FERMAN
Divan-ı Hümayun veya Paşakapısı'ndaki divanlarda alınan kararlara uygun olarak yazılan ve tuğra bulunan padişah emirleridir. Re'sen veya müracaat üzerine hazırlanıp gönderilirler.
Fermanlarda tuğradan hemen sonra mürselunileyh denilen fermanın muhatabı olan şahsın elkabı yazılıdır. Sadrazamdan sancakbeyine, şeyhülislamdan naiblere kadar kime hangi elkabın yazılacağı kanunnamelerle belirlenmiştir. "Düstur-ı ekrem", "Emirü'1-ümerai'l-kiram", "A'le¬mü'İ-ulemai'l-mütebahhirin", "Kıdvetü'n-nüvvabi'l-müteşerri'în", "Kıdvetü'l-kuzat", "Akza kuza¬tü'l-müslimin", "Kıdvetü'n-nüvvab", "Diistûr-ı mükerrem" bunlardan bazılarıdır.
Fermanın arka yüzünde defterdarın kuyruklu pençesi varsa Maliye kalemlerinde hazırlanmış demektir. Bu fermanların önyüzünde "Divan işareti" bulunan bir muamele kaydı yoksa, Bab-ı Defteri'ye ayrılacaktır.
Divan kalemlerinde hazırlanan fermanlarda tarih aynı kalemle ve satır değişmeden, gün tam tarih olarak değil, evail, evasıt, evahir şeklinde atılmıştır. Maliye kalemlerinde yazılan ferman-larda kesin tarih bulunur. Tarihçi kaleminde yazılan tarih ferman metninin yazıldığı kalemden daha ince açılmıştır.
Fermanın arka yüzünde "Girid Eyaleti Kandiye Kalesi Muhafızlığı ibka (veya tevcih)" gibi veya sadece "ibka, tevcih" ibareleri varsa A. NŞT, "İzn-i sefine emri" kaydı varsa A. DVN. MHM olarak kodlanacaktır.
Müsvedde fermanlar ve ön yüzünde tashih olmamasına rağmen arkasında "battal", "tebdil" kaydı olanlar A. DVN. MHM olarak kodlanacaklardır.
HATT-1 HÜMAYUN
Padişahların kendi el yazıları ile yazdıkları emirlerdir. Beş grupta mütalaa edilirler:
l. Beyaz Üzerine
Arz veya telhis olmaksızın re'sen verilen emirler, temiz kâğıt üzerine yazıldığından bu adı alırlar. Genel olarak elkab ile başlarlar. Sıklıkla rastlanılanı sadrazama hitaben "Benim vezirim" elkabıdır. "Sen ki Bostancıbaşısın"t "Sen ki Kaptan-ı Derya Paşasın" gibi sair görevlilere yazılanları da mevcuttur.
2. Unvanına
Ferman ve beratların önemli olanlarında tuğranın üst, sağ veya sol tarafında yer alan ve o belgede yer alan hususların kusursuz yerine getirilmesini temin için yazılanlardır. "Mucebince amel oluna " "Mucebince amel ve hilafından hazer oluna" klişeleri en çok rastlanılan emirlerdir.
3. Telhis, takrir ve arz üzerine
a. Sadrazam tarafından özet olarak bildirilen bir hususta, padişahın kararının istendiği telhis üzerine yazılan hatt-ı hümayunda "Benim vezirim" veya "kaymakam paşa" gibi kısa bir elkabdan sonra padişah emir veya kararını bildirirdi. Çoğunlukla elkab yer almadan doğrudan doğruya ma'lûmum/manzûrum olmuştur gibi kısa, ihtiyaç halinde uzunca görüş bildirenleri de mevcuttur.
b. Alt seviyedeki görevlilerin takrirleri için bazen ayrıca telhise gerek duyulmazdı. Sadra¬zam defterdar, serasker takriri veya taşra valilerinden gelen tahrirat, kaime veya şukkanın üze¬rine kime ait olduğunu yazarak padişaha sunardı. Bunların üzerindeki hatt-ı hümayunlar da tel¬hislerdeki şekillerde olurdu.
c. Padişahların cuma selamlığı veya biniş-i hümayun adı verilen dışarı çıkışlarında halkın doğrudan doğruya sunduğu arz/arzuhal üzerindeki hatt-ı hümayunlar.
4. Müsvcdde hatt-ı hümayunlar
Hatt-ı Hümayunların büyük ekseriyeti padişahların elinden çıkmakla birlikte mühim meselelerde sadrazam, defterdar, kaptan paşa gibi üst seviye devlet adamları tarafından da hatt-ı hümayun olarak yazılması istenilen metin müsvedde olarak sunulurdu. Bu belgelerde HAT kategorisinde değerlendirilecektir.
5. Teihis üzeri buyruldunun metninde geçiyorsa
Bazı hatt-ı hümayunu kesik veya kesik olmayıpta üzerinde hatt bulunmayan telhisler, takrirler ve mektupların üzerindeki buyruldularda: "ol babda mûcebince amel oluna deyü şeref-sudûr buyurulan hatt-ı hümâyun-ı şevket-makrûn" veya benzeri ibarelere rastlanmaktadır. Bu belgeler de HAT kategorisinde değerlendirilecektir.
Genel olarak Hatt-ı hümayunlarda tarih pek az bulunur. "ünvanına" olanlarında belgenin tarihi olduğundan tesbiti kolaydır. Telhis ve arzuhal üzerine olanların çoğunda tarih bulunmaz. Bu şekil hanlar tasnif esnasında ayrıca toplanarak sonradan tahmini tarihleme yoluna gidileceklerdir.
Bazı telhis veya takrirlerin üzerindeki hatt-ı hümayunlar kesilmiş olarak bulunur. Hem hatt hem de kesildiği parça ayrı ayrı bulunsalar dahi HAT kodunu alacaktır.
İRADE
Tanzimat Öncesi Merkez Evrakının son yıllarına doğru 1248-1250 (1832-1834) den itibaren hatt-ı hümayunlar yerlerini yavaş yavaş padişahın iradesini sadrazama bildiren Mâbeyn Baş kâtibinin yazılarına terketmiştir. 1255 sonuna kadar çıkan iradeler de HAT kodunu alacaklardır.
KAİME
Üst makamdan alt makama yazılan yazılardır. Akranlar arasında da kaime yazılır. Elkab hürmetkarânedir. "Saadetlü" sıfatıyla başlarlar. "Saadetlü, mekremetlü, mürüvvetlü karmdaş-ı e'azzım sultanım hazretleri" en yaygın elkab şeklidir. Kaime¬lerde Tarih-İmza (Mühür) bulu¬nurken mührün (imzanın) üzerinde "bende" kelimesine rast¬lanılmaz. Kaimeler de battal boy kâğıtlara ortadan ikiye katlanarak yazılmışlar genellikle ilk sayfada meram anlatılmış, sığmadığı durumlarda karşı sayfaya devam edilmiştir.
ŞUKKA
Üsten alta yazılan yazıdır. Elkabında " devletlü" sıfatıyla yazılanlar yüksek rütbe¬lilere, "inayetlü saadetlü" sıfatıyla başlayanlar kapı kethüdaları, dergah-ı ali kapıcıbaşıları, matbah ve gümrük eminleri gibi alt derecede vazifelilere gönderilmişlerdir. Yazının nihayetinde tarih ve mühür üzerinde "bende" kelimesi bulunmaz. Orta boy kâğıtlara enden tamamı kullanılarak yazılmışlardır.
TAHRİRAT
Posta ile gönderilen resmi mektublardır. Alttan üste yazılma hüviyetini XIX. yy. baş¬larından itibaren kayb ederek, bilhassa Tanzimattan sonra merkez-taşra yazışmalarına alt-üst farkı gözetilmeksizin umumen tahrirat adı verilmiştir. Yazının nihayetinde tarih ve mühür üzerinde "bende" kelimesi bulunur.
TAKRİR
Bir memuriyet veya rütbe ve maaş itasına ve kalem veya daire teşkiline ve mevadd-ı saireye dair devair-i resmiyye nazır ve reis ve eminleri tarafından elkabsız olarak tezkire gibi yazılan ve mühürlenen belgelerdir.
Padişaha sunulan takrirlerin bitiş cümlesinde "padişahım" kelimesi zikr edilir. XIX. asra kadar takrirlerde altta imza, mühür ve tarih bulunmaz. Nadir olarak "bende kelimesine rastlanılır. Asrın başlarında sadece takrir sahibinin mührü basılırken daha sonra makam adı da yazılmağa başlanmıştır. Takrirlik kâğıdın üstten 1/4 lük kısmı boş bırakılarak yazılır.
TELHİS
Sadrazam tarafından padişaha sunulan arzlardır. "Şevketlü kerametlü mehabetlü padi¬şahım" gibi elkab kullanılmış, "Padişahım" kelimesi daima elkab satırının sonunda üst tarafa yazılmıştır. Nadiren tarihe rastlanılır. İmza-pençc gibi bir işaret veya mahall-i tahrir rükün¬leri bulunmaz.
Sayın Prof. Dr. Mehmet Kanar'dan.
··
42 görüntüleme
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.