Büyük Tabiin alimi MÜCAHiD b. CEBR
Ebü'l-Haccac Mücahid
b. Cebr el-Mekki el-Mahzuml
(ö. 103/721)
Tabiin neslinin önde gelen müfessirlerinden. 21 (642) yılında Mekke'de doğdu. Kays b. Saib'in kölesiydi. Kur'an'a dair ilk bilgileri Kays'tan aldı ve sahabelerin ileri gelenleriyle görüşme imkanı buldu. Başta tefsir olmak üzere hadis ve fıkıh gibi alanlarda Abdullah b. Mes'ud, Ali b. Ebu Talib, Sa'd b. Ebi Vakkas, Ebu Hüreyre, Aişe. Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Zübeyr'den faydalandı; Abdullah b. Abbas'ın önünde Kur'an'ı otuz defa hatmetti ve onunla Kur'an'ı baştan sona kadar üç kere tefsir etti. İbn Abbas'ın ölümünden sonra Mekke tefsir ekolünün önemli bir öncüsü olarak onun yerine tefsir derslerini üstlendi. İkrime el-Berberi, Ata b. Ebu Rebah, Katade b. Diame. Amr b. Dinar ve A'meş kendisinden faydalandı. Kıraat-i seb'a
imamlarından Ebu Ma'bed İbn Kesir ile
Ebu Amr b. A'la ondan kıraat alanında istifade ettiler. Mücahid b. Cebr aynı zamanda Kur'an'da anlatılan vak'aları ve bu olayların geçtiği yerleri araştırdı; Harfu ve Marut olayını incelemek için Babil'e, Berhut kuyusunu görmek için Hadramut'a kadar gitti (Ebu Nuaym, lll, 228; Ahmed İsmail Nevfel, s. 53-56). Hayatının büyük bölümünü Kur'an'ın anlaşılması için yaptığı çalışmalara ayırdı, halkın fetva mercii oldu. Mekke'deki tabiin müfessirlerinin en yaşlısı olarak seksen iki yaşında vefat etti. Süfyan es-Sevri, Mücahid'in geniş tefsir birikimine sahip, güvenilir bir müfessir olduğunu söyler; Katade b. Diame, onu yaşadığı devirdeki insanlar arasında tefsiri en iyi bilen kişi diye zikreder. imam Şafii ve Buhari de Mücahid'in tefsirine güvenmiş. kendisinden gelen görüş ve rivayetlere kitaplarında yer vermiştir. İbn Sa'd
ve İbn Hibban onun hadis rivayetinde sika, şahsi hayatında müttaki, alim ve fakih; Nevevi, Zehebl ve İbn Hacer el -Askalani ise tefsirde öncü bir şahsiyet olduğunu belirtmişlerdir.
Abdullah b. Abbas'tan öğrendiği tefsiri
yazıya geçiren Mücahid kendi öğrencileri için de aynı metodu uygulamış ve yaptığı tefsiri onlara imla etmiştir. Bugün elde
bulunan ve Mücahid' e nisbet edilen tefsirin öğrencileri tarafından derlendiğine inanılmaktadır. Kendisinden tefsir rivayet eden alimlerin en meşhurları Abdullah b. Ebu Nedh, A'meş ve İbn Cüreyc'dir. Onun tefsirde metodu Kur'an'ı Kur'an'la ve ardından sünnetle tefsir etmek şeklindedir. Cahiliye şiirinden, esbab-ı nüzfılden ve İsrailiyat'tan çokça faydalanmış. ancak İsrailiyat konusunda eleştirilmiştir. Bunun yanında tefsirinde akla geniş yer vermiş. bu konuda kendisini tenkit edenlere, "Ben tefsire dair görüşlerimi Peygamber'in onlarca sahabisinden öğrendim" diyerek cevap vermiştir. Mücahid'in bazı ayetlerden fıkhı hükümler çıkardığı da görülmektedir.
Mesela cuma narnazına dair, "Namaz kılındıktan sonra yeryüzüne dağılın ve Allah'ın lutlundan nasibinizi arayın. Allah'ı çok anın ki kurtuluşa eresiniz" mealindeki ayetten (el-Cum'a 62/10) zeval vaktinden cuma namazının bitişine kadar geçen sürede ticaret yapmanın ve çalışmanın meşru olmadığı sonucunu çıkarmıştır. Ayetler arasındaki irtibat ve insicamı da yorum için bir kar'ine olarak değerlendiren Mücahid'in bazan mecazi tefsir yaptığı da olmuştur. Nitekim Bakara süresinin 81. ayetinde geçen "suçu onu kuşatırsa ... " ifadesini, "İnsanın işlediği günahlar birikir, kalbini karartır ve gittikçe kalbin her tarafını
kaplar" şeklinde açıklamıştır. Aynı şekilde Müddessir süresinin 4. ayetindeki "Elbiseni temizle" cümlesini, "Yaptığın amelleri salih kişilerin amelleri gibi yap" diye yorumlamıştır. Öte yandan kaynaklarda Mücahid'in bazan hatalı tefsirler yaptığı ve adeta sırf re'y ile hareket ettiği ileri sürülmüştür. Mesela Ra'd süresinin 43. ayetinde geçen, "yanında kitabın bilgisi bulunan"
şahıstan kastedilenin Medine'de ihtida
eden Abdullah b. Selam olduğunu söyle-
miş. bunu duyan Sa'id b. Cübeyr sürenin
Mekke'de nazil olduğunu hatırlatarak Mücahid'in yanıldığını belirtmiştir.
Mücahid b. Cebr'e nisbette yayımlanan
iki tefsir Darü'l-kütübi'l-Mısriyye'de kayıtlı (nr. 2075) yazma nüshaya dayanmaktadır. Bunlardan ilkini gerçekleştiren Abdurrahman Süret'i mevcut yazmayı tahkik etmiş, ayrıca Taberi'nin tefsirinde ve diğer tefsirlerde bulunan bilgilerden Mücahid' e nisbet edilenleri almış, nüshada tefsiri yer almayan bazı sürelerin açıklamasını da bu şekilde oluşturmuştur ( Tefsiru Mücahid, Devha 1976; 1-11, Beyrut, ts). İkinci neşir M. Abdüsselam Ebü'n-N'il'e ait olup doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Araştırmacı ilk yayının eksiklerini gidermeye çalışmış , yazmadaki bilgileri ilk neşirde olduğu gi-
bi zenginleştirmiştir ( Tefsirü 'l-İmam Mücahid b. Cebr, Nasr 141 0/1989). İsmail Cerrahoğlu, bu neşirlerde kullanılan yazmadaki tefsir rivayetlerinin Mücahid'e nisbetini zayıf görmekte, aynı şeyin ilk naşir tarafından yapılan eklemeler için de söz konusu olduğunu belirtmektedir.
··
49 görüntüleme
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.