Akış
Ara
Ne Okusam?
Giriş Yap
Kaydol
Gönderi Oluştur
Alışveriş
Keşfet
Kitaplar
Yazarlar
Okurlar
1000Kitap Android UygulamasıÜCRETSİZ – Google Play'den indirin
1000Kitap iOS UygulamasıÜCRETSİZ – App Store'dan alın
ŞartlarGizlilikTopluluk KurallarıHakkımızdaReklam VerinİletişimKütüphanecilerDizinlerÇerez Politikası
©2024 · 1000Kitap Web Uygulaması · 2.36.26
Gönderi
Palyaço belki de Böll'ün en çok tartışılan, en çok üzerine konuşulan eseri olma özelliğini taşıyor. İçerdiği mesaj kimi insanlar için ağır ve kaldırılamayacak bir içeriktedir, kimileri içinse bir taşlamadır. Bu açıdan baktığımızda herhangi bir eserin, yazıldığı dönemde çokca tartışılır olması yazarı etkilememelidir. Bu, yalnızca kitabın görünürde yorumlanmasıdır. Başka bir deyişle, bir yazar eserini yayınlandığında zaten her halükarda o eseri okuyan kişi kadar farklı yorum ve farklı perspektif oluşacaktır. Ama bu farklı, olumlu veya olumsuz yorumlar belirli bir kesim tarafından yapılırsa şayet eser tartışmaya açık hale gelir. Mesela Böll'ün diğer eserleri bu eseri kadar tartışılmamıştır belki de. Bunun nedeni bir bakıma Böll'ün diğer (en azından benim okuduğum diğer eserlerinde) eserlerinde herkesin kabul edebileceği bir savaş karşıtı tavır içersine girmişken, bu eserinde bir modem kültür ve burjuva toplumu eleştirisine girmesidir belki de. Çünkü savaşı her kesimden insan kötüleyebilir ve savaşın kötü olduğu fikrine katılabilir. Ama konu burjuva kültürünün eleştirisine gelince bu birçok kişi tarafından, savaş eleştirisine nazaran daha farklı bir şekilde yorumlanacaktır. Çünkü Böll bu eserinde somut savaştan çok insanlar arasındaki savaşı yansıtmıştır.
Eser palyaço olarak hayatını sürdürmeye çalışan Schnier'in gündelik hayata kendi bakış açısından bakışına ve kendi hayatının kesitlerine dayanıyor. Bu yüzden de sık sık geçmişin anımsanmalarıyla ilerliyor hikaye. İlk olarak çocukluğundan anılarla yeniden işlenmeye başlıyor her şey. Çocukluğunda savaş zamanlarında etrafındaki bazı çocukların sırf babalarından veya başkalarından duyduğu için birer Nazi kesilmelerini anlatıyor ilk olarak. Hatta bu çocuklar birazcık olsun büyüdüklerinde bu Nazi ve 'asker olma' işini öyle abartıyorlar ki kendi hallerinde bazuka talimleri yapıyorlar boş bir alanda. Gerçekten entresan değil mi? Savaş zamanları henüz erginlik yaşlarına yeni girmiş insanların bile ellerine bir şekilde silah geçiyor ve bu silahlarla ateş ederek kendilerini daha şimdiden geleceğin askerleri olarak ilan ediyorlar. Bu talimler sırasında ölen bir çocuğun ardından Schnier'in etrafındakilerin neredeyse tamamı şu ve benzeri tepkileri gösteriyor: "Zaten yetim bir çocuktu, kimsesizdi". Aslında bu kesit çok basit, okunup geçecek olan bir bölüm gibi gözükse de burada bana kalırsa birçok anlam yatıyor. Öncelikle savaşın ve militarizmin çocuk denebilecek yaşlara değin inmesi insanların hayatlarındaki tek gerçeğin savaş olduğu ve başka da bir şey olamayacağı yanılgısını insanlara kabul ettirir hale geliyor. O dönemin çocukları normalde kendi dünyalarında, oyunlarında oluşturacakları kahraman ve macera kavramlarını savaş gerçeğinde bulur hale geliyorlar. Bu yüzden de savaşı sadece dıştan, başkalarının anlattıklarından şahit olarak tanıdıkları için savaş kahraman olunası bir faaliyet olarak görünür oluyor gözlerine. Savaş, kendisine dıştan bakan herkese benzer mesajlar verir. Kahramanlık, cengaverlik ve bunun gibi kavramlar yalnızca savaşın dışında, henüz içine girmemiş biri için heyecan vericidir. Savaşın içine girildiğinde bu ve benzeri kavramların hiçbir heyecan ve coşku verici yanı kalmaz. Çünkü savaş kahraman olma yeri değildir. Ayrıca ölen çocuk için, bu ölümün soğukluğunu unutmak için "zaten yetim bir çocuktu" denmesi de ayrı bir dehşet verici olaydır. Eğer ölen çocuk mesela bir savaş gazisinin çocuğu olsaydı şayet tüm şehir ayağa kalkar, bu erginlik yaşına bile henüz gelmiş çocukların bazukalar ile nasıl oynayabildiklerini sorgulayabilirlerdi. Ama ölen kişi kimsesiz ve onlara göre "önemsiz" biri olduğu için bu durum üzerine düşünülmesi bile gerekmez, onların mantığına göre. Bu açıdan bakacak olursak toplumda "önemli" biri olmak gerçekten bizim elimizde midir? Toplumda öyle komik ve acınılası normlarımız var ki, bunlara ya ancak doğuştan sahip oluyoruz ya da birilerinin yardımı ile. Ölen insan ölen insandır. Beş parasız dağda çobanlık yapan bir insan da ölse "ölmüştür", milyarder bir takım elbiseli ölse de "ölmüştür". İkisinin arasında hiçbir fark yoktur.
Üstteki paragrafta bu insanların "önemli" olma kavramını yazarken aklımda şunlar canlandı: Dünya Savaşları sırasında askere sırf bazı insanların fakir ve kimsesiz diye alınması. Eğer bir insan fakir ve yardıma muhtaç ise ordu onun için bir fırsat oluşturduğu izlenimini yaratır. Yani orduda yaşam çok daha iyidir, "fakir bir şekilde sürünmektense gelip orduya katıl ve vatanın için canını ortaya koy", der bir nevi ordu fakir kesime. Fakir kesimin de başka bir çaresi olmadığından bu tuzağa düşer. Bu gibi milyonlarca insan ölmüştür iki dünya savaşında da. Önemli mevkilere sahip olanlar imzalar atmış, emir vermiş, fakir ve içinde bir nebze olsun umut doğan kesim ise metalin soğukluğunu hissede hissede can vermiştir. Anne babaların çocukların gelecekleri hakkında düşünmek değildir dertleri Schnier'e göre, onların tek derdi çocuklarıyla başkalarına karşı övünebilmektir. O dönem için gerek asker olmak gerekse de yüksek mevkilerde çalışmak insanları birbirinden ayıran en önemli etmenlerden biriydi. Eğer o dönemde bol nişan taşıyan bir askerseniz tüm gözler üstünüzde olur ve toplum tarafından "önemli" biri olarak kabul edilirdiniz. Aslında bu durum her çağda kendini belli etmiştir. Bu, kimi dönem askerlik olur, kimi dönemse memurluk, mühendislik. Her çağda, toplumun kabulünü gören belirli meslek grupları vardır. Bu durumun şaşılası yanı insanların öneminin yalnızca önceden belirlenmiş toplum normlarına göre belirlenebilir olmasıdır. Yani eğer bir insan toplumda kabul gören şeylere ilgi duymuyorsa o kişi topluma göre önemsiz, herhangi biri gibi kabul edilecektir. İşte Schnier de aynı bu şekilde topluma göre en güzide meslekleri tercih etmek yerine palyaço olmayı tercih etmiş ve ailesi başta olmak üzere herkesi şaşırtıp hayal kırıklığına uğratmıştır. Çünkü palyaçoluk toplumun asla kabul edeceği bir şey değildir. Toplum ancak ve ancak askerler ve nezih doktorları kabul ederken palyaço olmak da neyin nesidir? İşte Schnier daha ilk baştan, en iyi hissettiği mesleği tereddütsüz seçerek kendini çok önceden, olduğu kişiyle öne çıkarmıştır, her ne kadar toplum için kendini geriye itmiş olsa da.
Eserde bahsedilen palyaço kavramı Schnier'in biricik mesleği olmasının yanında kimi sembolik anlamlar da taşır. Mesela bir bölümde "Katolik ve Protestan olan her şeyden nefret ederim" der, "dinsizlerden de."
Kendisine, "siz nesiniz o halde?" diye sorulduğunda da "bir palyaçoyum ben" diye cevap verir. Bu açıdan palyaço olmak bir bakıma toplum normlarının da dışına taşmayı da kapsar. Bir palyaço görünüşte nedir? Herkesten farklı görünen ve bunu tüm gerçekliğiyle etrafına yansıtan biridir aslında. Size hiç oldu mu bilmiyorum ama ben küçükken palyaçolardan çok korkardım. Bunun sebebini şimdi geriye dönüp baktığımda görüyorum ki, bunun nedeni onların görünüşlerinin yanında amaç olarak da diğer insanların yanında farklı olmaları. Çünkü bir palyaçonun amaçsal olarak da varlığı tamamen bir insana göre sıradışıdır. Diğer insanlar gibi otobüse binip işe giden asık bir surat değildir palyaço, o salt kendi varlığı ile bir çıkıntı, bir aykırılıktır.
Schnier eserde Katolik kesime bolca tepki gösterir. Eskiden birlikte oldukları aşık olduğu kadın Marie'nin de onu terk etmesi üzerine hayat onun için bir parçalanış halini alır. Bu parçalanma beraberinde Schnier'in tüm şahit olduğu şeylerin de mutlak bir yıkımını getirir, eser bu şekilde de değerlendirilebilir zannımca; bu sefer insanları güldürmek için değil, yıkım getirmek için varlığını sürdüren bir palyaço. Schnier'in eleştirdiği şey salt din kavramı değildir. O burjuvazideki dindar gibi görünen iki yüzlü ve mantıksız kesimi eleştirir bana kalırsa. Genel olarak din kavramına karşı pek bir saldırı yok iken, toplumdaki Katoliklerin her türlü mantıksızlığını dile getirmesi de bunu kanıtlar niteliktedir. Din, ister kendimiz dine şahsen inanalım ya da inanmayalım bir toplum için önemli bir yere sahiptir. Ama yine bu aynı din kavramı kullanılarak toplumda çeşitli çelişkilerle ve birçok yanılgıya yol açabilir. Çünkü insanların en hassas olduğu yönleri genellikle onların en etkili biçimde yönetilebilecekleri yönlerdir. Alman toplumundaki Katoliklerin birçoğunun aynı yanılgı içersinde olduğunu bizlere anlatırken, halen daha aşık olduğu kadının da aynı yanılgılar yüzünden kendisini terk ettiğini de söyler Schnier. Ona göre Katoliklerin koyduğu kurallar genel olarak ahlak kavramını da içine almaya başlamıştır. Ahlak üzerindeki, Katoliklerin haksız hakimiyeti birçok mantıksız davranışı da beraberinde getirmiştir. Mesela Katoliklerin birçok kez 'et arzusu'ndan (cinsellik) bahsettiğini, bunun dünyanın sonuymuşcasına yasaklandığını, bundan bahseden birinin herkes tarafından ayıplandığını ifade eder. Eğer karşımızda kötü bir kavram bile varsa şayet onu yok saymaya çalışmak bizi daha da kötü hale getirecektir. Bu şey karşıt düşünce bile olsa, dünyayı yakıp yıkma fikri bile olsa yok saymak o fikirden korktuğumuz, o fikri mantıklı bir şekilde yenemeyeceğimiz anlamına gelir. Bir fikir zorbalığıdır bu yüzden herhangi bir fikri yok sayma fikri. Rahiplerin de bu 'et arzusu'nu neredeyse akıllarını kaçıracak vaziyette saklamaya, yok saymaya çalışmaları insanları (onların amacı olan) et arzusundan alıkoymaya yetmez. Yani öyle acizce bir çabadır ki bu kendilerine amaç edindiği yanlış olguyu bile insanlara aktarmayı başaramazlar aslında. Bunun en büyük kanıtını o döneme yakın zamanlarda rahiplerin içersine girmiş olduğu, sonradan açığa çıkarılmış gizlenmiş davranışlarda görebiliriz aslında. Et arzusunu bir hortlak gibi yok saymaya çalışan bir rahibin bunun arzusuyla yanıp tutuşan biri olması ihtimali daha fazladır. Tarihte bunun birçok kanıtı da vardır aslında. Ama asıl çözüm bu da değildir aslında. Cinselliğe, 'et arzusu' şeklinde ilkel bir isim verip ondan bir canavarmışcasına kaçınmak da doğru olan şey değildir. İnsanlara zamanı geldiğinde verilecek bir cinsel eğitim tüm sorunları ortadan kaldıracak, insanların bunca kaçınmasına da gerek kalmayacaktır. Bir bakıma dolaylı olarak da tecavüz ve taciz vakalarının da aynı sebepten kaynaklandığını da söyleyebiliriz. Hiçbir zaman verilmemiş olan cinsel eğitim ve cinselliğin öcü olarak gösterilmesidir bunun nedeni aslında. Bu sebeple herhangi bir olguyu insandan gizlemek yerine ona mantıklı ve akılcı bir şekilde öğretmek her zaman en yararlı olanı olacaktır.
Sadece üstteki cinsellik meselesinde değil, her türlü ahlaksal kavramda din, o dönem Almanya'sında her türlü şeyin içine işlemiş durumdadır. Mesela okullarda erkek çocuklara kız çocuklardan ayrı bir ortamda oyun oynamalarına izin verilir. Ben de bu konuda kendi yaşamından bir örnek verebilirim: Lisedeyken sürekli her sabah erkekler ve kadınlar ayrı kapılardan girerlerdi, bu gerçekten dıştan bakılınca insanın kendisini bile sorgulatan bir davranıştı. Eğer iki cinsiyeti birbirinden ayırıp, farklı girişlerden okula alıyorlarsa şayet, ortada bir tehdit görüyor olmalılardı ki bu tür bir önlemi almışlardı. Bu tehdit belki de yine bir tür 'et arzusu' tehlikesi idi, kim bilir(!). Savaş döneminde insanları askerliğe teşvik eden de yine Katolikler olmuştu. Bu açıdan Katoliklerin her şeye karışarak kontrol etmeye çabalamalarını çok komik bir uğraş olarak görür Schnier. Böyle olunca da Katoliklik de tıpkı bir tür Burjuvazi halini almıştır. Burjuva ahlakı bu yüzden bir düzmecedir. İnsan asla kendi düşündüğü şeyleri yapamaz hale gelir. Tek yaptığı şey kendini başkalarının yaptığı şeylere göre ayarlamak, bu şekilde güvence sağlamaktır. İnsan bu sebeple de kendi aklına bile güvenemez kadar korkak hale gelir bu ahlak düzeninde. Kendini aklını da tıpkı kurmalı saatler gibi başkalarına bakarak ayarlar. İnsanı en hassas noktasından vurarak bir korkak haline getiren bu ahlak düzenine bir palyaçonun güldüğü gibi güler Schnier.
Bu normlar öyle komik hale gelmiştir ve yaşamında bunlardan kaynaklanan öyle çok olay yaşamamıştır ki Schnier artık tüm bunları kaldıramaz hale geldiği için palyaçoluğu meslek olarak da bırakır. Aşkın şefkatine giden yol bile paradan geçmektedir. Eğer parasız bir palyaço iseniz hayatta rezil bir haldesinizdir. Normal biri olarak parasız olmaktan daha beterdir bu. Artık hiçbir zaman kendisine gülünmeyen, ama tam tersine, şahsen kendisinin insanların hallerine kahkahalarla güldüğü bir palyaço hikayesidir bu. Aslında Schnier'in babası ülkenin en zengin adamlarından biridir. Ama kendisi bunu zerre önemsemez. Ondan biraz zorlasa her ay iyi bir miktarda para alabileceğini bilir ama buna pek fazla çaba harcamaz. Bu açıdan tanıdığı herkesi aradıktan sonra düşündüğüm tek şey bir istasyona gidip orada oturup şarkı söylemek olmuştur. Bu raddeye gelene dek hayatında kahkalarla güldüğü insanların arasına her seferinde bir başkası katılmıştır. Annesi çoğunluğun dediğini doğru belleyen biri olduğu için ilk ona gülmüştür belki de. Sonra onu terk eden Marie olmuştur bu, sırf dinin ele geçirdiği ahlaksal normlar yüzünden onu terk edip gittiği için. Hikayenin sonlarına doğru da güldüğü kişi kendisi olacaktır, çünkü her türlü mantıksız normu reddederek sefil bir hayata adımını atmıştır artık. Bu kahkahalar gerçek değildir. Schnier aslında bu temsili kahkahaları atarken gerçekten kahkaha atmaz; o artık yalnızca az önce kahkaha atmaya başlayan birinin rolünü yapan bir palyaçodur. Gerçekten kahkaha atıp atmadığı dıştan belli olmasa bile o palyaçonun içinde kopan fırtınalardan kimsenin haberi yoktur. İşte bu kahkahalarla gülme rolü sırasındaki fırtınaların tasviridir Palyaço.
··
358 görüntüleme
Aykut merhaba öncelikle haber verdiğin için teşekkür ederim zira bu incelemeni gözden kaçıracak olsam üzülürdüm.
Tüm detaylarıyla enine boyuna tüm kitabı irdelemişsin, Kiliseden, savaşa söylemlerine, faşizmden duygulara karakterini ve yan karakterlerini dökmüşsün en ince ayrıntılarına kadar.
"Çocukluğunda savaş zamanlarında etrafındaki bazı çocukların sırf babalarından veya başkalarından duyduğu için birer Nazi kesilmelerini anlatıyor ilk olarak. Hatta bu çocuklar birazcık olsun büyüdüklerinde bu Nazi ve 'asker olma' işini öyle abartıyorlar ki kendi hallerinde bazuka talimleri yapıyorlar boş bir alanda. Gerçekten entresan değil mi? Savaş zamanları henüz erginlik yaşlarına yeni girmiş insanların bile ellerine bir şekilde silah geçiyor ve bu silahlarla ateş ederek kendilerini daha şimdiden geleceğin askerleri olarak ilan ediyorlar. Bu talimler sırasında ölen bir çocuğun ardından Schnier'in etrafındakilerin neredeyse tamamı şu ve benzeri tepkileri gösteriyor: "Zaten yetim bir çocuktu, kimsesizdi"."
Şu cümlelerin bile ne kadar keskin bir gözlemci olduğunun göstergesidir. Eline sağlık.
Çok teşekkür ederim Anıl hocam değerli, güzel yorumun için. Böll'ü de gerçekten Bernhard gibi çok sevdim. Savaş karşıtı bir yazar olmakla kalmıyor, ayrıca toplum hakkında da keskin fikirlere sahip olabiliyor. Ve en ufak detaylar bile insanın dikkatini çeker hale geliyor Böll okurken. Hem o günleri tecrübe edip, hem savaşa katılıp hem de bunları bu şekilde bizlere aktarabilmesi gerçekten harikulade.
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.