ÂRAFTAKİLER
Türk düşünce serüvenini üç bölümde incelemeyi tasarladık: Âraftakiler, Akademidekiler ve Geç Aydınlanmanın Erken Aydınları. İsimlendirmenin geniş perspektifini göz önünde bulundurursak Türk düşüncesini bu üç çalışmada ele alınan kişilerle sınırlandırmak, mutlaklaştırmaya varan bir iddia olur. Seçimimizi belirlerken “Âraftakiler” ve “Akademidekiler” nitelemesine konu olan sorunun hangi temeller üzerinde yükseltildiği irdelenmelidir.
Türk düşünce tarihi hakkında ansiklopedik bir araştırma, toplumumuzun entelektüel damarının hangi kaynaklardan beslendiğini gösterecektir. Bu tür çabalar günümüzdeki düşünce hareketlerinin ilk izlerini keşfetmeyi, yeni öneri ve tasarımlar için de tutarlı kalabilmeyi sağlayacaktır. Türk düşünce tarihi kavramından çok “serüven” kavramına yakın duran modernleşmenin dinamik ve akışkan doğasının, Türk düşüncesinde hangi dönemlerde çatışma yarattığını gösterebilmek de, ansiklopedik bir liste kadar önem kazanıyor.
Genel yaklaşım, Türk düşünce tarihini Türk modernleşmesinin aksaklıklarıyla özetleme geleneğidir. Türk düşünce tarihine inildiğinde geniş bir sentez çalışmasının eksikliği, sağlıklı algılanamamış modernleşmenin sendromuna dayandırılır. Diğer bir nokta, bürokrat-memur diye sıfatlandırılan aydın tipinin karşısında başka sınıf, zümre ve değerler sisteminin yer almamasıdır. Aydının kendini yansıtabilecek, konumlandırabilecek bir aynanın karşısında bulunmayışı kıyas imkânını, dolayısıyla düşünsel çatışmayı (sentez çalışmasını) ortadan kaldırmıştır. Aydının zihni flu, kafası bulanıktır. Aklında ise hep “dirlik ve düzen niye bozuldu?” sorusunun cevabı yatıyordu. O, ister istemez iktidarın meşruiyetini kendi zihinsel dünyasından devşirmek ve tüm birikimlerini halka taşımak zorundaydı. Aydın-halk kopukluğunun ilk ortaya çıkışı, aydının iştiyakla üstlendiği “uygarlaştırma görevi” ile başlar. Aydınlanma yaygınlaştırılacaktı. “Umuma hizmet” edilecekti. Böylelikle “eylem entelektüeli” denilen vazifeşinas aydın karakteri ahlâki retoriğiyle dikkati çeker: “İşte bu toplumun reçetesi! Bizim eksiğimiz de burada!” şeklinde methedilen bütüncül yaklaşımlar, romantik bir hassasiyetle örüldüğünde tamamen bir anti-teze, merkeziyetçi-otoriter söylemin yabancısı olmadığı kurallar silsilesine dönüşebilmektedir.
Âraftakiler tanımlamasıyla bir tereddüdü paylaşıyoruz. Uzun zamandır kolaylıkla çizilen cennet-cehennem (iyi-kötü) tasvirlerinin dışında Türk düşüncesi felsefi, politik ve estetik bağlamını oluşturamadı. Sözde muhalif-aydın figürleri, esasta iktidarın en imtiyazlı rolüne bürünen kılığıyla Türkiye’de alternatif bir düşünsel ortam yaratamamıştır.
1960’lı yıllardan itibaren âraftakiler böylesi bir arayışın ürünüdür... Denklemin solunda yer alan İdris Küçükömer, Kemal Tahir, Mehmet Ali Aybar, Hikmet Kıvılcımlı siyasal karşı duruşları, aykırı tezleri ve projeleriyle sol ortodoksinin gündemini değiştirmeyi başarabilmişlerdir. Sol düşüncede yeni bir tarih yazımının gerekliliğine inanılmış, şablonculuk terk edilmeye çalışılmıştır. Denklemin sağında yer alan Nurettin Topçu, Erol Güngör ve Peyami Safa homojen ve ahenkli bir toplum özlemini de muhafaza ederek sağ çizginin yeniden inşâ ve reform beklentilerini güçlendirmişlerdir.
Bu isimleri aynı çatıda toplamamızın sebeplerine gelince; mensup oldukları cemaatlere eleştirileri, kullandıkları yöntemlerin benzerliği, Doğu-Batı problemini sürekli gündemde bulundurmaları, nefret ile sevgi arasında tek bir kabın içine sığamamak, eylemci ve polemikçi tavırları, yerli duyuşları vb. sonraki gelenler tarafından anlaşılamamak, deyim yerindeyse onları cennet ile cehennem arasındaki yerde; ârafta bekletmemize neden oldu. Ahmet Hamdi Tanpınar, Cemil Meriç, Oğuz Atay ve Hasan Âli’nin taşıdıkları özgün konumlar için de ayrı bir parantezin gerekliliğine işaret edelim.
Bu sayıyla, denklemin iki ucundaki isimlerle bir devrin nasıl düşündüğünü, âraftakilerin nerede birleşip nerede koptuklarını, merkezle mesafelerini ve Türk düşünce serüveninde çizdikleri paradoksların ustalığını tanımaya çalışacağız.
