Başında taç yerine bir paçavra olduğu halde tahtında uyuyanve saray halkının alayları arasında uyanıp, elinde imparatorun kılıcı yerine sönmüş bir odun gören bahtsız bir haşmetpenah.
Ortaçağ kaç kez sona ermedi ki. Bir defa XII. yüzyılda laik şiir, efsanelerin karşısına otuz kadar destanla çıktığı Abailard,
Paris'te okullar açarak ilk eleştiri ve sağduyu denemesine giriştiği zaman son buldu.
Ortaçağ, XIII. yüzyılda, aşırı bir mistisizm, tarih İncil'in yerine ebedi İncil'in ve İsa'nın yerine Ruh-ül- Kudüs'ün geçtigini ilan ettiği zaman sona erdi.
O, XIV. yüzyılda Dante üç (cennet, cehennem, araf)
Tanrısal Komedya'sına alıp düşlem âlemini insan yaklaştırdığı, değiştirip kapadığı zaman sona erdi.
Ortaçağ, kesin olarak XV. ve XVI. yüzyıllarda, basımcılık, Yunan ve Roma uygarlığı, Amerika, Doğu ve gerçek dünya sisteminin keşfi, göz kamaştıran ışıklarını kendi üzerine çe- virdiği zaman can çekişmeye başladı.