2011 UNESCO tarafından ilan edilmiş olan "Evliyâ Çelebi Anma Yılı"ydı. Çok hareketli ve bu ölçüde olmasa da yararlı sonuçları daha sonra görülecek olan bu "Anma Yılı"nı geride bırakıyoruz. Yılın son ayında olduğumuz için yapılan bilimsel toplantılarda sunulan bildiriler ve yapılan diğer yayınlar yanımıza kâr kalacak.
Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, yazmadan basmaya geçiş süreci çok uzun ve acılı olmuş, önemi içeriğinden ve yazarının kişiliği ve yazış tarzından kaynaklanan bir dünya klasiğidir.
Evliyâ Çelebi ve eserinin 5 cilt bütünlüğündeki 10 kitaplık orijinal nüshası, 1742'de Mısır'dan İstanbul'a Darüssaade Ağası Hacı Beşir Ağa'ya hediye olarak gelince az çok tanınır bilinir hale gelmesine yol açar. Çünkü Ağa, kitabın istinsah edilerek birkaç nüsha çoğaltılmasına yardımcı olmuş, böylece bugün elde olmayan ve 9 ve 10. kitapları içeren "yıpranmış" son cildin de mümkün mertebe kurtulmasına zemin hazırlamıştır.
Avusturyalı tarihçi, edebiyat tarihçisi Joseph von Hammer-Purgstall tarafından 1814'te bir makale ile Avrupa bilim dünyasına tanıtılması bir şanssızlığın kırılma noktasıdır. Aslında Türk tarihçileri içinde 1742'den sonra Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi'ni görenler ve içeriğini yadırgayarak eserlerinde kısa değinmelerle geçiştirenler de vardır ama bu dünya şaheserinin asıl tanınmaya başlaması Tanzimat Dönemi'nde bir seçmeler (Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi) yapılıp 1843-1862 arasında biri tarihsiz olmak üzere 5 kez yayımlanmasıyladır. Ancak bu tanınma tarihçilerin ilk izlenimleri gibi olumlu sonuçlanmamış, on formalık bu seçmeler kitabında daha çok birinci ciltten alınma hikâye, menkıbe ağırlıklı metinler yer aldığı için resmi makamlarda olumsuz yorumlar yapılmasına, zaman zaman da yasaklanmasına yol açmıştır.
Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi'nin tam metin olarak yayımlanma girişimini, İkdam gazete ve matbaası adına Necip Asım (Yazıksız) başlatmış, burada basılan ilk altı cilt (İkdam, 1896-1902) sansür ve otosansür yüzünden daha basıldığı yıllarda bile eleştirilmiştir. Kilisli Rıfat'ın (Bilge) hazırladığı 7 ve 8. ciltler (Türk Tarih Encümeni, 1928) ilk ciltlere oranla kullanışlı ve aslına uygun bulunmuş, adı yazmamakla birlikte Ahmet Refik'e (Altınay) hazırlattırılan ve yeni harflerle yayımlanan 9 ve 10. ciltler (Kültür Bakanlığı, 1935, 1938) ise ilk altı cilt ölçüsünde olmasa da beğenilmemiştir. Çok uzun yıllar boyunca araştırmacılar ve meraklı okurlar bu yayını kullanmış, bazı titiz bilim adamları ise sansür, müdahale ve yanlış okuma gibi çekincelerle yazma nüshalardan yararlanmayı tercih etmişlerdir.
Bu eserin günlük dile aktarılmış seçmeler (Reşat Ekrem Koçu, Mustafa Nihat Özön, Nihal Atsız, İsmet Parmaksızoğlu), çocuklar için oluşturulmuş küçük okuma kitapları (sayıları yüze yakın) ve tam metin iddiasıyla ortaya çıkan ve ilk matbu nüshadan aktarılan sadeleştirilmiş iki külliyat (Zuhuri Danışman, Tevfik Temelkuran - Necati Aktaş - Mümin Çevik) ve bunlara benzer birçok yayınları, Seyahatnâme okurlarının ihtiyacına 1940'lı yıllardan itibaren cevap vermeye çalışmıştır.
19. yüzyıl başlarından itibaren Avrupa ve Amerika'da Türk ve yabancı bilim insanlarınca Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi'nden metinler aktarılmış ve çeviriler yayımlanmıştır. Bunların da Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâme araştırmalarında büyük katkılar sağladığını belirtmeliyiz. Bunlar içinde ülkelerin Seyahatnâme'de ele alındığı kısımları aktaran ve çeviren metinler olduğu düşünülürse ne kadar yararlı oldukları anlaşılır.
YKY'nin bütünüyle İstanbul'u ele alan birinci kitabını İ. Gündağ Kayaoğlu'nun girişimleriyle yayımlayarak 1996'da başlayan Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi serüveni yine Kayaoğlu'nun girişimiyle Yücel Demirel, Seyit Ali Kahraman, Zekeriya Kurşun, İbrahim Sezgin ve Robert Dankoff'un ekip çalışmasıyla 2007 yılında 10. Kitabın yayımlanmasıyla tamamlanmış oldu.
YKY, genel istek üzerine Evliyâ'nın üslubuna fazla müdahale edilmeden eserin doğrudan yazmalara dayanılarak "Günümüz Türkçesiyle" yayınını da yapmıştır. 10 kitaplık külliyat 20 cilt bütünlüğünde yayımlanmıştır. İlk dört kitap Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, son altı kitaplar ise Seyit Ali Kahraman tarafından hazırlanmıştır.
Orhan Şaik Gökyay'ın hazırladığı birinci cilt, gerek hazırlama yöntemi gerekse okuma yanlışları yüzünden bazı eleştiriler almıştı. Aynı ekip bu cildi öbür dokuz ciltte uygulanan yöntem ve dikkatle yeniden hazırlamıştır.
Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi'nin güvenilir tam metni ile ilk kez tanış olan okur ve bilim çevrelerinde yazara ve esere olan ilgi son yıllarda artmış. Kaynağını bu yayından alan birçok bilimsel yazı ve kitap çalışması gün ışığına çıkmış bulunuyor. 1980'lerin başından itibaren yazma nüshalara dayanılarak gerçekleştirilen inceleme ve metin yayınları içinde dikkate değer birçok örnekler vardır ve YKY bunlardan birçoğunu yayımlayarak Seyahatnâme'nin daha anlaşılır hale gelmesine yardımcı olmuştur, olmaya da devam edecektir.
YKY, büyük boy ve özel kâğıda basılan ve Robert Dankoff'un ekibe dahil olmasıyla birçok düzeltmeler yapılan bazı ciltleri ikinci kez basmış olmakla birlikte daha kullanışlı, okurun daha ucuza temin edebileceği bir yeni yayın arayışına girmiş ve 2009'dan itibaren DELTA dizisinde kullandığı özel bir kâğıda basabilmenin yöntemini aramıştır. 2011 "Evliya Çelebi Anma Yılı" dolayısıyla, bazı yeni düzeltmeler de yapılmış olarak Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi YKY tarafından iki cilt halinde ve yeni bir düzenlemeyle yayımlandı.
Bu yayında ciltlerin sayfa düzeni 10 kitaplık külliyat ile büyük bir farklılık göstermiyor. Sayfa sayıları ve bunlara göre düzenlenen ortak Dizin her kitap için ayrı ayrı gösterilmiştir:
