Ben’i disiplin altına almak ve transandant kabiliyetleri geliştirmek için takip edilecek hareket tarzı, bütün dünyaya, insanı bir âlemden ötekine götüren «yol» teşbihinin kullanılmasına sebeb olmuştur. Çinliler bu «yol» a Tao, Müslümanlar «Tarikat», Hristiyan ilâhiyatı «Via Mystica», yani «Misaizm yolile» demişlerdir.
Mistisizmin esas anlayışına göre Kâinatın ve hayatın mahiyeti, dıs görünüşleri veya işleme tarzları ne olursa olsun her varlığın merkezî gerçekliğini vücuda getiren, her yerde hazır ve nazır bir ruhî (Spirituel) esanstır.
Gerçekten de mistik tecrübede süje (nefs) (kendinden dışarıda bir obje ile ve duyular veya akıl vasıtasile değil, doğrudan doğruya, sanki varlığın merkezinden fışkıran bir hâl içinde hedefile temasa gelir. İzahı mümkün olmıyan bir iç münasebet hissi duyulur.
Yine Emile Boutrouz’nun Fransız Psikoloji Enstitüsünün 1902 tarihli bülteninde çıkan «Misticisme» adındaki incelemesinin şu parçası en güzel izahlardan biridir.
«Vecd, ruhun hedef ile birleşmesidir. İkisinin arasında hiçbir vasıta yoktur. Ruh onu görür, ona dokunur, ona sahip olur, onun içindedir, odur. Artık bu görmeden inanan iman değildir, hatta varlığı yalnız fikir halinde kavrıyan ilimden de fazla bir şeydir. Mükemmel bir birleşmedir, ruh orada dolu dolu var olduğunu duyar, kendini verir ve kendinden vazgeçer, çünkü kendini verdiği şey varlığın ve hayatın kendisidir.»
Mistisizm hakkındaki tarif ve izahlarından birkaçını yollayalım.
Ünlü Amerikan filozofu William James, «Dinî tecrübenin çeşitleri» adındaki büyük kitabında bildiriyor.
İslâm Mistisizminin adı (Tasavvuf) dur. Sufiyede denir. Bu kelimelerin iki kökten birine bağlı oldukları tahmin edilmektedir. Biri, grekçe «akıl,- hikmet» manasına gelen «sophia» dır, ötekide yün manasına arapça«suf» kelimesidir (O tarihte ulemanın yünlü bir libas giymeleri münababetile).
(Mistisizm) kelimesi, Birinci asırda, azizlerden Denysl’Aasâopagite tarafından icat edilmiştir. (Vca- bulaire Technipue et critipue de la philosophie. An- cftre Lalande. Mysticisme makalesinin observations kısmı).
Fakat mistisizm, bu adı almadan ve hrıstiyanlıktan çok önce uzak doğuda, Hind’de, Çinde doğmuştur. İsrail’de, Hristiyanlıkta, İslâmiyette gelişerek zamanımıza kadar geldiği için (ebedi felsefe-Peren- nial Philosophy-L’eternelle Phüosophie) adını alır.
İslâm Mistisizminin adı (Tasavvuf) dur.
Varlığın esası, bir mânasına göre her şeyi içine alan BİR, kâinatın bütünü sonsuzluk demektir. Dini mistiklere göre de Allah’tır. İnsan ruhu kendi için de BİR’i, bütünü, sonsuzluğu, veya Allahı ve onunla birleşebilir.
Mistisizm insan ruhu ile varlığın esası arasında 'birleşme imkânına inanmaktır. Mahrem ve dosdoğru (vasıtasız) bir birleşme, ki normal bilgi ve varlıktan ayrı ve üstün bir bilgi ve varlık tarzı tesis eder.
Bu kısa tarifin daha iyi anlaşılması için, iki nok tanın izahı lâzımdır.
1. Varlığın esası ne demektir?
2. Mahrem ve dosdoğru (vasıtasız) birleşmeden ne kasdediliyor?
