Gerçekte Kur’an hiçbir devlet tarifi içermez. Pek çok ayetinde inananlara ümmetin lideri olan peygambere itaat etmelerini öğütler, ama peygamberin ardından bir hükümet biçimi anlamına gelecek bir yol haritası çizmez.
DOĞAN KİTAP - İnceleme/Araştırma
Mutezile akımı, İslam dünyasında genellikle yanlış anlaşılmıştır. Kimi zaman, İslam dünyasındaki aynı akılcı damardan çıkan, fakat giderek antik Yunan’ın materyalist dogmalarıyla tümden büyülenip materyalist düşünürler haline gelen bazı seküler “feylosoflar” ile karıştırılmışlardır. Oysa, Mutezililer, dinlerine hizmet etmeye niyetli samimi Müslümanlardı. Bilhassa eğitimli gayrimüslimler nezdinde, İslam’ı ilgi ve merak uyandıran bir konuma getirmişlerdi. Onları İslam dünyasındaki “sağ” ile “sol” arasında, yani akla tümden karşı olan Müslümanlar ile seküler feylosoflar arasında bir “orta yol” sayan Batılı akademisyenlerin haklı olduğu söylenebilir.
Bu temeller üzerinde yükselen Mutezile ekolü, sadece İslam’a hizmet etmekle kalmadı, bugün “modern” denen birtakım fikirlerin de öncülüğünü yaptı. İnsanı, kendisine Allah tarafından özgür irade bahşedilmiş ve fiillerinden sorumlu bir varlık olarak niteleyen Mutezile, Amerikalı bir hukuk profesörünün ifadesiyle, “rasyonalite, nesnellik, bireysel özgürlük ve eşitlik gibi Batılı hukukun birçok temel ilkesini paylaşıyor, hatta önceliyordu.
DOĞAN KİTAP - İnceleme/Araştırma
Mutezililer, Yaratıcı’nın nitelikleri kadar vahyin nitelikleri konusunda da muhaliflerinden farklı düşünüyorlardı: Onlar vahyin, yani Kur’an’ın “yaratılmış” olduğunu ileri sürerken, karşıtları “yaratılmamış” olduğunu savunuyordu. Yaratılmamış Kur’an görüşünü savunanlara göre, Müslümanların kutsal kitabı —tıpkı Yuhanna İncili’nde tanımlanan Hz. İsa gibi— ezelden beri Allah’la birlikte vardı. Oysa, Mutezililer, Kur’an’ın Allah sözü olduğuna kesin inanmakla birlikte, Allah’ın bu sözü tarihin belli bir noktasında söylediğine inanıyorlardı. Aksi halde, Kur’an’ı ikinci bir ilah seviyesine çıkarmak söz konusu olurdu ki, Mutezililer açısından böyle bir durum, İslam’ın vazgeçilmez ilkelerinden olan vahdaniyete (Allah’ın birliği) tamamen ters düşerdi.
DOĞAN KİTAP - İnceleme/Araştırma
Mutezililerin benimsediği akılcılık, Allah’ın ve O’nun kâinatının “akli yasalara göre işlediği” görüşünü doğurdu. Nitekim, Ortaçağ İslam dünyasında görülen bilimsel patlama, bilimsel araştırmaya zemin sağlayan bu öncülden hareketle gerçekleşti.
DOĞAN KİTAP - İnceleme/Araştırma
Bu enteresan meseleyi gündeme getiren önemli bir isim ise, 2006 yılında Almanya Regensburg’da yaptığı tartışmalı konuşmayla Papa XVI. Benedict oldu. Konuşmasında İslam’daki “voluntarist” görüşleri eleştiren Papa, bu tip görüşlerin “hakikat ve iyilikle bir ilgisi olmayan, keyfince davranan kaprisli bir Tanrı imajına yol açabileceği” uyarısı yaparken haklıydı. Fakat, bu imajın İslam’daki tek görüş olduğunu varsaymakla yanılıyordu. Aslında Papa’nın öne sürdüğü “Biz Tanrı’yı aşılamaz, anlaşılmaz bir voluntarizmle kendimizden uzaklaştırdığımızda, O daha kutsal olmuş olmaz” yaklaşımı, tam da Mutezile ekolünün on iki yüzyıl önce savunduğu bir görüştü. Nitekim bu görüşü, Ortaçağ’da Hıristiyanlara aktaran, kendisi de bir geç devir Mutezilisi sayılabilecek olan İbni Rüşd’den başkası değildi.
Dipnot: “İslami Aristoculuk olmadan Hıristiyani Aristoculuk kesinlikle olmazdı.” Dolayısıyla, Ortaçağ Hıristiyanlık düşüncesinin gelişmesinde “İbni Rüşd’ün (ve İbni Sina’nın) etkileri son derece açıktır. Fakat İslam’a olan bu entelektüel borç günümüzde çok az bahis konusu oluyor.”
DOĞAN KİTAP - İnceleme/Araştırma
Bu noktada, benzer bir teolojik tartışmanın Hıristiyan geleneğinde de mevcut olduğunu belirtelim. Hıristiyan geleneğinde “rasyonalizm” veya “entelektüalizm” olarak bilinen yaklaşım da, tıpkı Mutezile gibi, Allah’ın akli davrandığını ve dolayısıyla O’nun dileğinin insanlar tarafından kısmen de olsa kavranabileceğini savunmaktadır. Buna karşılık “voluntarizm” (iradecilik; istenççilik) adı verilen akım, bizim bildiğimiz herhangi bir ilkeye bağlı olmayan, tümüyle bilinemez bir yaratıcı tanımı yapar.
DOĞAN KİTAP - İnceleme/Araştırma