Soner Yalçın: Efendi kitabı!
17. yüzyıldaki Sabetay Sevi ve dönmeler olayı dışında Yahudiler Bâbıâli’nin başını ağrıtmayan bir cemaatti
Ulusçuluk bir bakıma Osmanlı İmparatorluğu’na ithal edilmiştir.
Osmanlıdaki millet ise din ve mezheb aidiyetine dayanır. Cemaatin rengi, sözlü kültür ve geleneğe, aileye dayanır.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslüman kavimler arasındaki dile dayanan etnik bölümlenme güçlü değildi.
Osmanlı İmparatorluğu’nun aslî unsuru sayılan Müslüman gruba Türk, Arnavut, Pomak denilen Bulgarca ve Rumca konuşan Müslümanlar, Bosnalılar, 16. yüzyıldan sonra Arablar ve Doğu Anadolu ve Kafkaslar’daki diğer Müslüman etnik gruplar girerdi.
Gerçekten de Osmanlı İmparatorluğu tarihte Roma İmparatorluğu’ndan sonra dinî toleransın en çok görüldüğü, üstelik bu durumum zaman ve hükümdarın kişiliğine bağlı olmaksızın kurumsallaştığı bir devletti.
Kısacası tüm toplumsal sınıflar için aynı hukukî mevzuatın uygulanması, hiç kimseye dinsel ayrıcalık ve üstünlük tanımayan bir toplum düzeni diye tanımlanan laikliğin, merkeziyetçi, modern toplum yapısıyla özdeş olduğu, ancak o sayede gerçekleşebileceği açıktır.
Yani bir toplumda dinî hoşgörü olabilir (eski Roma ve Osmanlı İmparatorluklarında olduğu gibi) dindışı kaynaklardan esinlenen veya bu gibi kaynakların ağırlık kazandığı bir hukuk mevzuatı uygulanabilir (Osmanlı, eski Roma, Bizans ve Cengiz İmparatorlukları gibi), ama toplumda her dinî cemaat aynı yasalarla yönetilmiyorsa, kadın ve erkek için dinî inanca dayalı farklı düzenleme ve norm varsa (mirasta eşitsizlik, toplum hayatına katılımda kısıtlama ve farklılık gibi) hattâ sadece belirli bir sınıf için, örneğin ruhban için imtiyazlar tanınmış ve yönetici elidin imtiyazlarının meşruiyeti tanrısal bir kaynağa dayandırılarak açıklanıyorsa, orada laiklikten söz edilemez.
1860’ların muhalifleri henüz laik-ulusalcı ideolojiye veya billurlaşmış radikal görüşlere sahib değiller. Kendilerini Genç Osmanlılar olarak adlandırıyorlardı, ama Avrupa; ihtiyar imparatorluğa yeni bir ruh ve hayat vermek isteyen bu grupları “Jeune Turc” diye adlandırdı. Jön Türklük özgün bir siyasal kimlikti.
Modernleşen her toplumda yeniye tepki doğal bir olaydır.