Balkan milliyetçiliklerine karşı, eldeki toprakları elinde tutabilme veya dağılmayı mümkün olduğunca geciktirebilme amacıyla sırasıyla, “Osmanlıcılık-İslamcılık” kartlarını masaya süren Osmanlı devlet aklı, her iki politikanın da milliyetçilik karşısında ne denli güdük kaldığını elbet farkediyordu.