Kitêba Xanna Omerxalî “Êzdiyatî Civak Sembol Rîtûel“ di nav weşanên Avesta de derket Li ser êzdiyatiyê nêrînek ji mal û objektîv
Avesta, ji bo ku ziman û lîteratura kurdî tenê di çarçoveya edebiyat û folklorê de nemîne dest bi lêkolînên ji disiplînên cihê dike. Yek ji kitêbên destpêkê kitêba Xanna Omerxalî a li ser êzdiyatiyê ye: “Êzdiyatî Civak, Sembol, Rîtûel.“ Ew êzdiyatî ku kitêbên wê yên pîroz, qewlên bi sedan salan ku hatine gotin bi zimanê kurdî ne.
Êzdiyatî yek ji bîr û baweriyên herî qedîm ê Rojhilata Navîn e. Ji zemanên kevn ta niha bi zilm û zor û fermanan hatiye rojevê.
Seyyahê ewrûpî Wigram dibêje; “eger bîr û baweriyek li gor zilm û zora ku lê hatiye kirin bê nirxandin, gerek e ciyê herî girîng û bilind bidin êzdiyan.“ Xebatên ilmî li ser civaka êzdî û êzdiyatî pir kêm in. Di lîteratura li ser êzdiyan a ku bêhtir bi seyyahên ewrûpî dest pê kiriye de gelek şaşî hene. Heta vêga êzdî bi xwe li ser xwe, li ser dîn û civak û ’ededên xwe zêde nepeyivîne. Xanna Omerxalî, bi şêweyek zanistî pirsên girîng ên derbarê dînê êzdiyatiyê û tradîsyona wê ya dewlemend de vedikole, gelek daneyên nû pêşkêş dike, bi taybetî li ser tradîsyona dînî ya êzdiyên Transkafkasyayê.
Naverok
Ev kitêb li ser êzdiyatiyê ye; yanî li ser yek ji wan dînên herî veşartî û sirdar ên Rojhilata Navîn. Sebebê sereke bo weşandina vê kitêbê ew bû ku herçend hinek xebatên lêkolînî yên baş li ser êzdiyatiyê hatibine weşandin jî, ev dîn bo piraniya kurdan jî hêj wekî metelekê ye, û lazim e agahî û zanyariyên li ser vî dînî berdest bin bo girse û cemawerên firehtir.
Di vê kitêbê de sê beş hene, her beşek ji bo aliyên cihê yên lêkolîna êzdiyatiyê hatiye terxankirin. Her beşek ji du gotaran pêk hatiye û gotarên her beşekê wesa hatine neqandin ku xwendevan bikarin ji perspektîfên cihê bibin xwedanê fikr û têgihiştineke giştî li ser êzdiyatiyê. Hevkat, di her beşekê de pirseke muhîm û aloz a vê mijarê tê vekolan. Armanca kitêbê ew e ku hinek pirsên muhîm ên derbarê dînê êzdiyatiyê û tradîsyona wê ya dewlemend de vebikole. Di vê xebatê de gelek daneyên nû hatine pêşkêşkirin, bi taybetî li ser tradîsyona dînî ya êzdiyên Transkafkasyayê.
Destpêk, agahiyên giştî yên êzdiyatiyê dide xwendevanan. Agahiyên kurt û fer dihewîne li ser êzdiyatiyê: Kok û rayên wê, orîjîna navê wê, cografyaya wê ya dînî, metnên pîroz û qewl û beytên wê, kozmogonî, rîtûelên înîsîasyonê, hiyerarşiya rûhanî, hwd.
Beşa I, “Civaka Êzdî“, li ser demografiya êzdiyan fokûse dibe: Cemaetên êzdiyan ên Iraq, Tirkiye, Sûriye, Ermenistan, Gurcistan û Ewrûpayê vedikole; û piştre behseke cuda dike li ser cemaeta nisbeten nû ya êzdiyên li Rûsyayê. Armanca beşê ew e ku, strûktûra civakî ya têkel a êzdiyan, her ligel sîstemên babik û eşîrtiyê, rave û safî bike. Agahiyên derbarê çar konfederasyonên eşîrên êzdiyan ên mezin de dihewîne ku heta serê sedsala berê li ser erdê Împaratoriya Osmaniyan dijiyan û ji ber zorî û kutekan bêgav man koç bikine Ermenistan û Gurcistana îro. Girîngiyeke taybet heye li ser bikaranîna hindek têrmên eşîr û ocax û qebîlan, wekî ocaxên Şêx û Pîra û qebîlên Mirîdan.
Dîn ne tenê bi rêka sîstemeke baweriyan belkî bi rêka sembol û rîtûelan jî tê îfadekirin, bi taybetî di tradîsyonên devkî yên wek êzdiyatiyê de. Ev cîhet û mijar hêjayî nirxandineke kûr û bi hurgilî ne, û di her du beşên muteakîp de bi hurgilî hatine vekolan.
Beşa II li ser sembolîzma êzdiyatiyê fokûse dibe. Bê şik e ku êzdiyatî dewlemend e bo tradîsyonên sembolan. Nemaze ji ber êzdiyatî tradîsyoneke devkî ye, sembol ciyeke pir taybet digirin û roleke wan a esasî heye di fikr û boçûna êzdiyan a dinyayê de. Sembolên dînî dikare wekî pirên di navbera cîhana rasteqîne û cîhana tecrûbe û zanyariyên dînî de bê dîtin. Tevî tesîra mezin a dînên cîran, êzdiyan karî fikr û boçûn û nirxên xwe yên resen biparêzin: Bo nimûne, wan baweriya kevnare, luminous Tawisî Melek wek Xwedanê vê Dinyayê, û baweriyên din ên resen parastin. Hemû sembolên di vê gotarê de hatî nirxandin, dipeyitînin ku êzdiyatî wê prensîba hanê ya bingehîn piştrast dike ku Ronahî ji Dema Afirînê ve elementeke esasî bûye.
Di beşa III de, “Rîtûelên Êzdiyatiyê“, pratîka dînî ya êzdiyatiyê di çarçoveya rîtûel û merasîman de hatiye vekolan, anku bi rêka cilve xuyakirina baweriyê. Li vir, hinek merasîmên bi zarokan re elaqedar hatine nirxandin. Ew merasîm rola sêhr û rîtûelên “qenckirinê“, ji ber ku “qenckirin“ tishtekî din e. Cem êzdiyan rîtûelên pakkirinê jî hene, cûda ne!) nîşan didin ku armanca wan rîtûelan ew e ku li mirov û hêzên sirûştî kar bike. Jê pê ve, nirxandinek li ser rîtûelên elaqedarî perestgeh û tiştên pîroz heye, her ligel rites de passage, rîtûelên têkildarî merhaleyên cihê yên çerxa jiyanê. Di dilê feraseta êzdiyatiyê de fikrên li ser mefhûmên zahiren dijî hev hene ku di eslê xwe de pir têkildarî hev in: Êzdî ferqê dixine di navbera dinyayên pîrozwer û kufrê de lê hewl didin ku wan di nav aheng û hevsengiyê de bigirin. Rîtûelên êzdiyan dikare wek alavên guhestina agahiyên li ser nirxên sereke yên cemaeta êzdiyan, û fikr û boçûna wan a dînî, bêne dîtin. Ew gelek fer û bi kêr in bo hêsankirina têgihiştina dînê êzdiyatiyê.
Di dawiya kitêbê de Ferhengokeke têrmên êzdiyatiyê hatiye dayîn. Di kitêbê de nexşeyek û wêneyên ji Kurdistana Iraqê, Ermenistan, Almanya û Rûsyayê hene.
Kitêb xîtabî rojhilatnas, pisporên lêkolînên dînî, û xwendevanên elaqedarên lêkolînên kurdî, û lêkolînên dînî yên modern dike.
“...em xweşbext in ku Dr. Xanna R. Omerxalî, nûnereke zîrek a nifşê duyem ê êzdînasên êzdî, hem gelek behredar e hem akademîkeke perwerî ye û hem jî keseke wesa ye ku hez û evîna kûr a dînê xwe digihîne sirûş û hukmên rast da ku bikare wî dînî baştir têbigihîne û çêtir bide zanîn. Di vê xebatê de, wê, hejmareke gotaran pêşkêş kirine ku tê de babetên rojane yên strûktûra civakî û rîtûelên dînî bi awayekî wesa nîqaş kirine ku ne tenê birreke aliyên heta niha xerîb û kêmnas ên vî dînî li ber xwendevanan radixe, belkî hinek rêkên têgihiştina fikr û boçûna dinyayê û ramana dînî ya ku di bingeha wan de ye jî dabîn dike bo xwendevanan.“
Philip G. Kreyenbroek (Ji pêşgotina kitêbê)
Türkçe Özet:
Yezidilik: Toplum, Sembol, Ayinler
Xanna Omarxalî
Elinizdeki bu kitap Yezidiliğe, yani Ortadoğu’nun en gizli dinlerinden birine ayrılmıştır. Bu kitabın yayımlanmasının ana nedeni, son zamanlarda Yezidilik üzerine çok sayıda iyi araştırma kitapları yayınlansa da, bu dinin çoğu Kürt için bile bir bilmece olarak kalmaya devam etmesi ve bu dinle ilgili bilginin daha geniş kamuoyuna ulaştırılması ihtiyacıdır. Bu kitap Yezidilerle ilgili araştırmaların farklı yönlerini ele alan üç bölümden oluşuyor. Her bölüm okurun Yezidiliği farklı bakış açılarından genel olarak anlamasını sağlamaya olanak yaratacak şekilde seçilmiş iki makaleyi içeriyor. Her bölüm aynı zamanda bu alanla ilgili önemli sorunları gündeme getiriyor. Kitabın amacı, Yezidi diniyle ve onun zengin geleneğiyle derinden ilişkili olan birçok önemli sorunu araştırmaktır. Bu eser çok geniş bir yelpazede, özellikle de Transkafkasya Yezidilerinin dinsel gelenekleri hakkında yeni veriler sunmaktadır. Kitabın sunuş kısmı okura Yezidilikle ilgili genel bir bakış sunuyor. Yezidilikle ilgili özet bir bilgiyi içeriyor: Ortaya çıkışı, adının kökeni, dinsel coğrafyası, gizli metinleri ve ilahileri, kozmogonisi, dine kabul ediliş ayinleri, dinsel hiyerarşileri vb..
“Yezidi Toplumu“ başlıklı Birinci Bölüm’ün odak noktası Yezidi nüfusu üzerinedir: Irak, Türkiye, Suriye, Ermenistan, Gürcistan ve Avrupa’daki topluluklar ele alınıyor. Avrupa’daki toplulukların Rusya’da görece yeni kurulmuş Yezidi topluluğuyla olan özel ilgisi tartışılıyor. Bu bölüm klan ve aşiret sistemleri de dahil olmak üzere Yezidi toplumunun karmaşık sosyal yapısını açıklamayı hedefliyor. Bunun içinde, son yüzyılın başlarına kadar Osmanlı toprakları üzerinde yaşayan, daha sonraları ise bugünkü Ermenistan ve Gürcistan’a göç etmek zorunda kalan dört büyük Yezidi aşiret federasyonuyla ilgili bilgiler de vardır. Şeyh, Pir ve Müritler gibi bazı Yezidi klan ve aşiret terimlerinin kullanılmasına özel bir özen gösterilmiştir. Din, yalnızca inançlar sistemiyle değil, sembol ve ayinlerle de, özellikle de Yezidilik gibi dinlerde sözlü geleneklerle ifade edilmektedir. Bu yönler ayrıntılı incelemeyi hak ediyorlar ve bir sonraki iki bölümde bunlar ayrıntılı olarak incelenmektedir. İkinci Bölüm’ün odak noktası da Yezidilik sembolizmi üzerinedir. Hiç kuşku yok ki Yezidi dini sembolik gelenekleriyle zengindir. Bilhassa da Yezidilik sözel bir gelenek olduğu için, semboller çok açık bir biçimde öne çıkmakta, Yezidi dünya görüşünde hayati bir rol oynamaktadırlar. Dini semboller rasyonel dünya ile dinsel deneyim ve bilgi dünyası arasında köprü olarak görülebilirler. Komşu dinlerin güçlü etkilerine rağmen, Yezidiler kendi orijinal dünya görüş ve değerlerini koruyabildiler: Sözgelimi bu dünyanın efendisi olarak parlak Tawısi Melek’e ve diğer orijinal unsurlara olan inançlarını korudular. Bu tebliğde tartışılan bütün semboller, Yezidiliğin temel Işık ilkesini Yaradılış Zamanından gelen esas bir unsur olarak kabul ettiğini teyit etmektedir.
“Yezidilerin Ayinleri“ başlıklı Üçüncü Bölüm’de Yezidi dininin uygulamaları, ayinler ve seremoniler bakımından, yani bu inancın görünür uygulamaları bakımından anlatılmaktadır. Burada çocuklarla ilgili bazı dini törenler irdelenmektedir ki bu da ayinlerin büyülü ve iyileştirici rollerini, insanlar ve doğal güçler üzerinde yarattığı etkilerini aydınlatmaktadır. Dahası, tapınaklarla, kutsal nesnelerle, insanın geçiş dönemleriyle ve hayatın çeşitli aşamalarıyla ilgili ayinler irdelenmektedir. Yezidi düşüncesinin merkezinde, gerçekte birbirleriyle çok yakından ilişkileri olan dışsal zıtlıklarla ilgili kavramlar yer almaktadır: Yezidiler kutsal dünya ile kutsal olmayan dünyayı birbirinden ayırdederler ama bunlar bir ahenk ve denge içinde tutmaya çalışırlar. Yezidi ayinleri Yezidi topluluğunun belli başlı değerleriyle ve dinsel dünya bakışlarıyla ilgili bilgileri aktarmanın bir aracı olarak görülebilirler.
Bunlar, Yezidi dinini anlamamızı kolaylaştırmada önemli bir rol oynarlar.
Kitabın sonuna, Yezidi terimlerinden oluşan küçük bir kelime listesi eklenmiştir. Kitabın içinde bir harita ve Irak Kürdistan’ı, Ermenistan, Almanya ve Rusya’dan çekilmiş fotoğraflar vardır.
Bu kitap Oryantalistlere, Dini Araştırmalarda uzman olanlar ile Kürt Araştırmalarına ve Dini Araştırmalara ilgi duyan pek çok okura yönelik olarak tasarlanmıştır.
Yezidi dinin Batı’da büyük ölçüde hem akademisyenler hem de genel kamuoyu tarafından kulak ardı edildiği uzun bir dönemden sonra son yirmi yıldır bu dinle ilgili akademik bilgimizin dikkat çekici bir oranda arttığına tanık olmaktayız. Akademik alandaki bazı gelişmelerin yanı sıra Avrupa ülkelerine önemli Yezidi toplulukların yerleşmesi bu topluluğun dini ve sosyal arkaplanıyla ilgili yeni, çok yönlü bir ilgiye ve 1980’lerde mevcut olan bilgiden (enformasyon) çok daha fazla bir bilgiye yol açtı.
Bununla birlikte bu bilginin çoğu, kelimenin her anlamında “akademik“ti. Araştırmacılar genellikle bu bilgiye ulaşabiliyorlardı ve burada tartışılan sorunlar esasen din tarihçilerinin, antropologların ya da sosyologların ilgisini çeken sorunları gidermeye yönelikti. Yezidi olmayan birçok araştırmacı, hernekadar Yezidiliğin önemli bir yönü olarak kabul edilirse de, bu topluluğun yaşamını ve dünya görüşünü biçimlendiren hayatın gerçekleriyle ilgili ayrıntılı bilgiye kolaylıkla ulaşamıyordu. Beri yandan kendi dinlerine yoğunlaşan Yezidi akademisyenlerin ilk kuşağı genellikle akademik dünyanın ve Yezidi topluluklarının ihtiyaçlarını gideremeyecek ve kendilerine anadilleri kadar tanıdık olan ve aynı şekilde dinleriyle ilgilenen Yezidi olmayanlarca da çok iyi bilinen bu şeylere dikkatlerini çok fazla çekemeyecek kadar meşguldüler.
Bu yüzden Yezidi Yezidilogların ikinci kuşağının önde gelen temsilcisi olan Dr. Khanna R. Omarkhali’nin hem çok yetenekli ve eğitimli olması hem de dinine duyduğu derin sevgisini, dininin daha iyi tanınmasına olanak sağlayan doğru sezgileriyle birleştiren bir kişi olması bizim için bir şanstır. Elinizdeki eserde Omarkhali, sosyal yapıyla ve günlük gözlemlerle ilgili günlük meseleleri, okura sadece bu dinin şimdiye kadar bilinmeyen pek çok yönlerini anlatmakla kalmayacak, aynı zamanda bunların altında yatan dünyevi ve dini düşüncenin anlaşılması için bazı kavrayışları sunacak bir biçimde irdeleyen birçok makaleyi bir araya getirmiştir.
Bu kitabı yayınlamakla Dr. Omarkhali Kurdologlara, din tarihçilerine ve bu zengin, kadim dini gelenekle ilgilenen herkese önemli bir hizmette bulunmuştur.
Göttingen, Temmuz 2007 Philip G. Kreyenbroek
Khanna Omarkhali. Yezidism: Society, Symbol, Observance.
Summary
The present book is devoted to Yezidism: one of the most secretive religions in the Middle East. The main reason for publishing the present book was that, although there are a number of good recent scholarly works on Yezidism, this religion continues to puzzle even most Kurds, and information about it needs to be accessible to a broader public.
This book has three chapters addressing different aspects of Yezidi Studies. Each chapter includes two articles that were selected so as to help readers obtain a general understanding of Yezidism from different perspectives. At the same time, each chapter raises important questions related to this field. The aim of the book is to investigate a number of important questions that are profoundly relevant to the Yezidi religion and its rich tradition. The work introduces a range of new data, particularly about the religious tradition of the Yezidis of Transcaucasia.
The Introduction gives a reader the general overview of Yezidism. It contains concise information about Yezidism: its genesis, the origin of its name, its religious geography, sacred texts and religious hymns, cosmogony, initiation rituals, clerical hierarchy, etc.
Chapter I “Yezidi Society“ focuses on Yezidi demography: discussing the communities of Iraq, Turkey, Syria, Armenia, Georgia, and Europe, the latter with special reference to the relatively new Yezidi community in Russia. The chapter aimed to elucidate the complex Yezidi social structure, including of the clan- and tribal systems. It includes information about the four big Yezidi tribal confederations which lived on the territory of the Ottoman Empire up to the beginning of the last century, and were then forced to move to today’s Armenia and Georgia. Special consideration is given to the usage of certain terms for Yezidi tribes and clans, such as clans of Sh?khs, P?rs and Mir?ds.
Religion is expressed not only through a system of beliefs, but also through symbols and rituals, especially in oral traditions such as that of Yezidism. These aspects merit detailed consideration, and are examined in detail in the next two chapters.
Chapter II focuses on the symbolism of Yezidism symbolism. There is no doubt that the Yezidi religion is rich in symbolic traditions. Especially because Yezidism is an oral tradition, symbols occupy a very prominent place, and play a crucial role in the Yezidi world view. Religious symbols can be regarded as bridges between the rational world and the world of religious experience and knowledge. In spite of the powerful influence of neighbouring religions, the Yezidis were able to preserve their original world view and values: for instance they preserved the ancient belief in the luminous Tawis? Melek as Lord of this World, and other original elements. All symbols that are discussed in this paper corroborate that Yezidism affirms the fundamental principle of Light as an essential element from the Time of Creation.
In Chapter III “Rituals of Yezidis“ Yezidi religious practice is described in terms of rituals and ceremonies, i.e. through the visible manifestations of the faith. Here some observances connected with children are discussed, which illustrate the role of magic and healing rituals, whose aim is to affect on people and natural forces. Furthermore there is a discussion of rituals that are connected with sanctuaries and sacred objects, and with rites de passage, rituals connected to the various stages of the life cycle. At the heart of Yezidi thinking there are conceptions about outward opposites which are in fact are very closely connected to each other: Yezidis distinguish between the sacred and profane worlds but seek to keep them in harmony and balance. Yezidi rituals can be seen as a means to transfer information about the major values of the Yezidi community, and about their religious world view. They play an important role in helping us understand the Yezidi religion.
At the end of the book a little Word List of Yezidi terms is given. The book contains a map, and photographs from Iraqi Kurdistan, Armenia, Germany and Russia.
The book is intended for Orientalists, specialists in Religious Studies, and for the many readers who have an interest in Kurdish Studies, and modern Religious Studies.
