Kuyucaklı Yusuf'un önemi yalnızca başarılı bir roman olmasından ileri gelmez, öncü bir yapıt olması da ona tarihsel açıdan bir önem kazandırır. Çünkü bu yapıt daha önceki Türk romanından iki bakımdan ayrılır ve yeni bir yol açar. Bir kere Sabahattin Ali'nin Türkiye sorunsalına bakışı farklıdır. Tanzimat'tan 1950'lere kadarki Türk romanının ana sorunsalını Batılılaşma oluşturuyordu. Yazarlarımız toplumsal yapının kendine yönelmiyor, mevcut düzeni sorgulamıyorlardı. Toplumsal yapıyı, ezilen halk ya da köylü sınıfının durumunu ele alan romanlar gerçi 1950'lerden sonra görülür, ama bunların ilk örneği 1937'de yayımlanan Kuyucaklı Yusuf'tur. Ayrıca, romana Anadolu'yu da bu sorunsalla birlikte getirmiş olması Kuyucaklı Yusuf'u başka bir yönden daha öncü yapar. Bilindiği gibi Sabahattin Ali'den önce, İstanbul sınırlarını aşarak Anadolu'ya eğilmiş, H. E. Adıvar, Y. K. Karaosmanoğlu, R. N. Güntekin gibi yazarlar vardı, ama Vurun Kahpeye, Yaban, Yeşil Gece gibi romanların sorunsalı Batılılaşmanın bir uzantısıdır, çünkü ideolojik bakımdan gerici-ilerici, yobaz- aydın çatışması üzerine kurulmuşlardır. Kuyucaklı Yusuf'ta ise böyle bir sorun yok. Sabahattin Ali'nin gördüğü çatışma toplumsal yapıdan kaynaklanır; bir yanda bürokrasi ve eşraf vardır bir yanda da ezilen halk.
Sayfa 21 - İletişim Yayınları, 7. Baskı, 2001, İstanbulKitabı okudu
Yazarın gözüyle Cumhuriyetin ilk yarım yüzyılının panoraması
(sf 11-14 arasındaki bölümden derlenmiştir)
Kurtuluş Savaşı sırasında daha çok taktik nedenlerle benimsenmiş olan "halkçılık" değişen koşullar altında eski anlamını yitirmeye mahkumdu. Artık ne egemenliğin halkta olması söz konusuydu , ne alınan ekonomik kararlarda halkın gözetildiği söylenebilirdi, ne de gerçekten halkın yararına
Sayfa 11 - İletişim Yayınları, 7. Baskı, 2001, İstanbulKitabı okudu
Bürokrasi, bürokratik hükümranlıktan öteye tuhaf bir 'hükümdarlık' modeline inkılab etmiştir. Devlet de memleket de düzen de hukuk da hukuk müesseseleri de onundur, o kurmuştur, o yapmıştır, onun istediklerini yapacaklardır. Kendi koyduğu hukuku bile işine gelmeyince tanımayan bir güce karşı yapılacak şey, onun kurallarını ona karşı savunmak değil, olabildiğince değiştirmektir.
...ama cumhuriyet'in 'idaresi' için de bürokrasi lâzımdı; lakin bürokrasi O'na kuzu gibi itaat etti; askeriyle siviliyle; zira arkasında, şahsî yeteneklerinin yanısıra 'büyük kırılma'nın, 'yeniden doğuş'un başedilmez karizmatik kudreti vardı. Onun ölümü ile birlikte yerine geçen 'anadan doğma bürokrat halefinin de yardımıyla bürokrasi hızla toparlandı. Öyle bir görünür-görünmez, örtülü-örtüsüz hükümranlık alanı tesis edildi ki, hâlâ kimse dokunamıyor. Bu, saltanat sürmekten, hükmetmekten daha ciddi bir tasası olmayan tam bir iki yüzlüler hükümranlığıdır.
Tanzimať la birlikte bu denge bürokrasi lehine bozulmuştur. Hükümranlık büyük ölçüde bürokrasiye geçmiştir. Öyle ki, son 5 padişahın hiç birisi alışıldık bir monarşik gelenek içinde taç giyip saltanat sürmüş sayılamaz, ya gelirken bürokrasi eliyle getirilmiş, ya giderken onun eliyle götürülmüştür.
Türkiye devletini Tuğrul Bey'den başlatmakta fahiş bir hatâ yoksa demek ki, 1050'lerden itibaren ta 19. Asrın ortalarına, yani Tanzimat devrine kadar hükümranlık iki başlı olarak devam etmiştir: Sultan-Padişah ve bugünkü terminoloji ile ifade edersek bürokrasi... Padişah bir kişi, bürokrasi binlerce, onbinlerce kişilik bir kolektif gövde ve her tarafta mevcut...
Bürokrasi iktidarı kısmen paylaşmaya, o da hükmün ve mülkün asıl sahibi oluşu sorgulanmamak şartıyla bir ölçüde razı olabilir, ama devretmeye asla!
"Çoğunluğun iradesi kisvesi altında azınlığın tiranlığı," demişti. "Demokrasinin iflası. Ya kendi aşırılıkları tarafından devrilmiş ya da bürokrasi tarafından yenilip bitirilmiş hali."
Sayfa 414 - İTHAKİ YAYINLARIKitabı okuyor
