Farabi’de Akıl
Farabi aklın altı manada kullanıldığını belirtir.
1. Genellikle halkın konuşmasında akıllı ve faziletli derken kastettiği ve Aristo’nun phronesis (taakkul) dediği Akıl.
2. Kelamcıların akıl bunu emreder veya nehyeder derken kasdet-tikleri küsmen sağduyu ile aynı manada olan akıl. {{?}}
3. Aristo’nun Kitab el-Burhan (İkinci Analitikler)’da doğuştan ve sezgiyle, ilk isbat ilkelerini kavrama gücü olarak tarif ettiği Akıl.
4. Aristo’nun Kitab el-Ahlak (Ethika)’nın altıncı kitabından tecrübede kökleşen bir meleke olarak işaret ettiği Akıl. Bu akıl bizim, bir çeşit ferasetle, doğru ve yanlışın ilkeleri hakkında yanılmadan hüküm vermemizi sağlar.
5. Aristo’nun De Anima 3’de zikrettiği ve dört manada kullandığı Akıl:
a) el-Akl bil-kuvve. Bu akıl “Nefs’tir, nefsin bir cüz’üdür yahut nefsin bir gücüdür.” Neticede kendileriyle aynı oldukları varlıkların suretlerini tecrit etme kabiliyetidir, bu suretle de:
b) Kendinde bilfiil ma’kullerin (yahut suretlerin), on kategorinin ancak kısmi ve nısbi bir olarak tatbik edildiği yeni bir varlık tarzı kazandığı bilfiil akıl olur. Bu seviyede bilfiil akılla aynı şey olan bilfiil ma’kullerin bilfiil aklın sadece objeleri değil sujeleri oldukları da söylenebilir. Eğer bilfiil aklın nasıl bütün fiil halindeki ma’kul suretleri bildiği ve onlarla aynı olduğunu tasavvur edersek, bu durumda onun idrak objesinin aklın kendinden başka bir şey olmadığının farkına varırız, ki bu mertebede akıl müstefad (kazanılmış) akıl adını alır.
c) Bu müstefad akıl önceki mertebeye, yani bilfiil akla nispetle maddeye göre suret, kuvveden fiile çıkan şeye göre bu fiilin faili mesabesindedir. Bundan başka müstefad akıl, idrak konusunun yalnızca bilfiil ma’kul olması bakımından da bilfiil akıldan ayrılır. Bu mertebede bilfiil akıl tarafından maddeden tecrit edilen makulleri ve keza gayri maddi suretleri, gayri maddi olması sıfatıyla kendini kavradığı gibi doğrudan kavrar. Kendisinden gayri maddiliğin en yüksek derecesine ulaşılan Müstefad Akıl’a akli ilerlemenin en yüksek noktası olarak bakılabilir. Ne var ki, görmüş olduğumuz gibi, bu terakkinin müstefad akılla aynı olan bilfiil ma’kullerin en yüksek mertebesini gösterdiği kozmolojik bir kopyası vardır. Bu iki proses (akli ve kozmolojik) doğrudan etkileşim içindedirler, şöyle ki, hem fikri seviyede maddi olanın kavranışından maddi olmayanın idrakine doğru gelişen bir yükselişten, hem de kozmolojik seviyede gayri maddi olandan maddi olana doğru ilerleyen bie düşüşten söz edilebilir. O halde, bu dünyada müstefad akıldan başlayan, bilfiil akıldan geçerek nefsin aşağı güçlerine, tabiata, dört unsurun suretlerine ve nihayet, bu dünyadaki varlık merdivenin en alt basamağını gösteren ilk maddeye inen bir hareket vardır. Bu bakımdan, bütün ma’kul suretlerin yekunu olan müstefad akla dünya nizamının saçağı olarak bakılabilir. Öte yandan, yine müstefad akıldan başlayan, yerkürenin ötesinde, semavi küreye ya da en alta faal aklın bulunduğu mufarık cevherler âlemine ulaşan bir yükselme vardır.
d) Bu faal akıl asla maddede bulunmayan ve bulunmayacak olan maddeden ayrı bir surettir ve bazı yönlerden, bir bakıma bilfiil akıl olan müstefad akla benzer. Ancak, tıpkı güneşin gözü görür, renkleri görünür duruma getirdiği gibi, aklı kuvve halinden fiil haline geçiren bir bilkuvve suretleri bilfiil duruma çıkaran bu vasıta (fa’al akıl)dır.
6. Bununla birlikte, bu fa’al aklın faaliyeti kesintisiz ve değişmez değildir, bu ondaki bir hareketsizlik sebebinden değil, fakat daha çok, onun, üzerinde tesir etmesi gereken maddenin eksikliği yahut ondan sadır olan sureti almaya yeterince istidatlı olmaması gibi bazı sebeplerdendir. Öyleyse bu maksat iki şey lazımdır (1) maddi bir taşıyıcı ve (2) bu taşıyıcı üzerindeki faaliyetlerine mani olan bütün engellerin yokluğu; ikisi de faal aklın gücünü haricindedir. Bu, müellife göre şunu gösterir ki o (fa’al akıl), bir yandan, kendi varlığının ilk İlke’ye (Tanrı) bağı olması, diğer yandan, üzerinde faaliyet gösterdiği maddelerin semavi cisimlere bağlı olması sebebiyle bütün varlıkların İlk İlkesi olmaktan uzaktır.
?
Sayfa 148
·
109 görüntüleme
{{Aristoteles’in phronesis kavram ına ahlak ile ilgili eserleri ba ğlam ında dört farkl ı tan ım getirdi ği söylenebilir. Bu tan ımları n ikisi erdem, üçüncüsü uygulama, dördüncüsü ise phronesisin nitelikleri aç ısındandı r.
Erdemle ilgili ilk tan ım Eudemos’a Etik’te yer al ır. Buradaki tan ımlama onun orta yol ö ğretisine i şaret eder. Buna göre phronesis, a şırı uçlar ı ‘avanaklık’ ve ‘kurnazl ık’ olan bir karakter erdemidir. Karakter erdemleri a şırı uçlar aras nda bir denge olduklar ndan phronesis de bu durumu işaret eden bir erdem olarak sunulur.
Erdemle ilgili ikinci tan ım ahlaki eylemlerin ilkesini olu şturan tercih ve seçimlere gönderme yapar. Retorik’te bulunan bu tan ıma göre “sa ğgörü [phronesis], insanlar n daha önce saym ış olduğumuz -adalet, cesaret, ölçülülük, yüce gönüllülük, görkem gibi erdemlerdir.- iyi ve kötü eylemlerin mutlulukla ili şkisi üzerine ak ll ı kararlara varmalar olanaklı k ılan anlay ışlıkık erdemidir”. Bu tan ımlama, öncelikle erdem olarak kabul edilen eylemlerin belirlenmiş olmas ını şart ko şar. Sonras ında ise ahlaki eylemin durumsal karakterinden dolayı , hangi eylemin seçilmesiyle iyi ve mutlulu ğun aç ığa çı kar ılmasını n imkân ını sorgulayan erdeme göndermede bulunur. Yani bu anlam ıyla phronesis, ahlaki seçimlerimize e şlik eden bir tür karar ve tercih yapabilme yetimizi ifade eden erdemdir. Bu da ahlaki alanda erdemin de ğerini belirleyen önemli bir kavramı n tercih oldu ğunu göstermektedir.
Üçüncü tanı m atlıyorum.
Son tan ımlama ise bugün de görece daha çok müracaat edilen, kullanı lan ve kabul gören tan ımlamad ır. Burada Aristoteles kavramı ahlaki bir zeminde ele almakta ve bir dü şünce erdemi olarak ortaya koyup, ba ğlam belirlemekte ve hangi niteliklere sahip oldu ğunu işaret etmektedir. O, phronesisi Nikomakhos’a Etik’in VI. kitab nda bir dü şünce erdemi olarak ortaya koyar ve şu şekilde tan mlar: “ İnsan için iyi ve kötü şeylerle ilgili, ak ılla giden, uygulayıcı, do ğru bir huy olmas ı kal ıyor geriye”. Bu tan mlama, Aristoteles’in phronesisten ne anlad ığı ve kavram ın özelliklerini göstermesi aç ısından önemlidir: Phronesis her şeyden önce iyi ve kötü şeylerle ilgilidir. Bu onun daima en genel de ğerlerle birlikte ele al nmas ını gerektirir. İkinci olarak ak ılla giden, eylemlerimize e şlik eden dü şünsel bir taraf görünmektedir. Üçüncü olarak phronesis her zaman pratiktir ve insan ın eylemlerindeki yöneticisidir.}}
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.