Orhun Yazıtlarında Türkçenin "Kö:k"leri
...Bilge Kağan Doğu Yüzü 21'de geçen kötürügme sözü, konumuz açısından dikkat çekicidir. "ögüm katunuğ kötürügüme Tengri il birig[me Tengri Türk budun atı küsi yok bolmazun tiyin özümün ol Tengri kağan olurtdı"
(Annem kağanı yücelten Tanrı, onlara devlet veren Tanrı, Türk halkının adı sanı yok olmasın diye beni o Tanrı, Hakan olarak tahta oturttu.)
Kötürügme sözcüğü yüceltme anlamında aktarılırken Köl Tegin Doğu 11'de geçen; "İlteriş Kağanığ öğüm İlbilge Katunuğ Tengri töpüsinte tutup yüğeri kötürmiş..." (...babam İlteriş Hakanı ve annem İlbilge Hatunu göğün tepesinden tutup daha yükseğe kaldırmış...) ibaresinde yine yüceltmeden ve Tanrı katında yüksek bir makamdan söz edildiği açıkça görülmektedir. Ayrıca Bilge Kağan Doğu 10'da geçen kötürti kelimesi de aynı bağlamdan hareketle yine Tanrı'nın yüce bir makama yükseltmesi (kaldırması) anlamında kullanılır.
Türkçede Uçmak yazımızda ele aldığımız gibi Orhun Yazıtlarında düşmanların imhası için "yok ittik" sözünü görürüz. Gaflet, ihanet halinde ve zulmederken gerçekleşen ölümler için "ölti" sözü kullanılır. Oysa Töre'yi kuran ve millete bağlılıkla vefat edenler için "uça bardı" ve "uçdı" ifadelerinin özellikle tercih edildiğini görüyoruz. Burada da devleti yeniden kurup Töre'yi ayağa kaldıran İlteriş Kağan ve İlbilge Hatun için kötür- ve türevi sözcüklerin tercih edildiği görülüyor.
Metinlerde aynı sesle başlayan kök, köz (göz), kör (görmek, bakmak) ve kölek (gölcük) vd. sözcükler ve türevleri doksan yerde geçer. Bağlamına göre bir özne ya da nesnenin kendisinden büyük ve üstün bir güç tarafından yüceltilmesi, yukarı kaldırılması, yükseltilmesi, kuşatılması ve gözetilmesi anlamında kullanılır.
"Kül Tigin yok erser, köp ölçeti ertigiz. İnim Kül Tigin kergek boldu. Özüm sakıntım. Körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boldı. Özüm sakıntım. Öd Tengri yaşar. Kişi oğlı kop ölgeli törümiş."¹⁶⁴
(Kül Tigin olmasa hep ölecektiniz. Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti. Kendim düşünceye daldım. Görür gözüm görmez gibi, bilir aklım bilmez gibi oldu. Kendim düşünceye daldım. Zamanı Tanrı yaşar. İnsaoğlu hep ölmek için türemiş.)
...
Körür közüm körmez teg ifadesine satırlardaki anlam bütünlüğünü dikkate alarak baktığımızda iki katmanlı bir anlatım karşımıza çıkmaktadır. Burada Bilge Kağan, kardeşi Köl Tigin'i adeta kendi aklı ve gözü gibi gördüğünü ima eder. Böylelikle Bilge Kağan'ın hissiyatı, en hayati organlarını kaybettiğini ifadeyle aktarılır. Öte yandan "zamanı Tanrı yaşar insanoğlu hep ölmek için türemiş" ibaresinden de Kağan'ın görüş ve aklının, Tanrı'nın bekası ve kudredi içinde eridiğini anlıyoruz.
¹⁶⁴ Köl Tegin kuzey yüzü 10. satır.
Sayfa 120 - Post Kitap, Divan Edebiyatı Vakfı Keyfiyet Mahfili Türkçe Araştırmaları: 1, 1. Baskı, İstanbul 2020, TÜRKÇENİN KÖKLERİ
72 görüntüleme
Uçmak bahsi:
1- #221569915
2- #221571347
3- #221572063
4- #221573437
5- #221574144
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.