Dönemin temel konularından olan hayal ve hakikat çatışmasını inceleyen Mai ve Siyah romanı Halit Ziya Uşaklıgil tarafından Servet-i Fünun döneminde yazılmıştır. Romanın başkahramanı olan Ahmet Cemil'in dostları ve akrabalarıyla olan ilişkileri de bu çatışmaya göre düzenlenmiştir. Romanın başında yer alan "baran-ı elmas" (elmas yağmuru) tamlaması Mai'yi; romanında sonunda yer alan "siyah inci" gökyüzü tasviri ise Siyah'ı temsil eden birer örnektir.
Ayrıca romanda Servet-i Fünun dönemi ile bağdaştırılabilecek bir çok durum göze çarpmaktadır. Örneğin, Ahmet Cemil arkadaşı Hüseyin Nazmi'nin evinde bir akşam yemeğinden sonra şiirini paylaşması, masadaki çoğu kişinin şiir anlayışına ters düştüğü için eleştirilmesi o dönemde yazılan romantik şiire alışkın olmayan eleştirmenlerin tepkisine benzer niteliktedir.
Son olarak roman sonunda Ahmet Cemil'in İstanbul'u terk etmesi, Servet-i Fünun sanatçılarının Yeni Zellanda'ya kaçma düşüncesi ile bağdaştırılabilir.