Mustafa Kemal Paşa da asaleten 2. Ordu Komutanlığına getirildi.
2. Ordu, kıştan çok zarar görmüştü. Ermeni tehciri dolayısıyla bu ordu bölgesinde bulunan bazı yerler ıssız kalmış, ekonomik hayat durmuş, toprak ekilmemiş, sanatkar kalmamış ve bütün iş yerleri çalışamaz olmuştu. Bu durumun etkisi, ordu gereksinimlerinin ve yiyeceklerinin sağlanmasında görülmüştü. Ulaştırma yetersizliğinden binlerce insan cephede açlıktan ölmüştü.
...
Ermenilerin bu bölgeden sürülüp çıkarılmasının Türk Ordusu için ne kadar kötü sonuç verdiği çok açık görülebilir.
Bu kitapta Ermeni tehcirini ve nedenlerini araştırmak için yer yoktur.
Fakat bu sorundan dolayı Türk yöneticilerine yöneltilen suçlamalarda adalet ararsak diyebiliriz ki, Türkiye 'nin Ermeni politikasını kuran bunlar değildir. Bunlar, bu akımın içinde yetişmişler ve büyümüşlerdir ve hükümete düşman unsurları uzaklaştırdıkları zaman, vatana hizmet ettiklerine inanmışlardır. Kapitülasyonların kaldırılmasından sonra 'Türkiye Türklerindir' sözü her yerde söyleniyor ve yürekleri ateşlendiriyordu.
Ermeni tehcirine yol açan neden, her yerde vardı. Çünkü Ermeniler, Türkiye'ye saldıran Ruslarla işbirliği yapmışlardı ve Müslüman halka nasıl zulmettikleri iyice ortaya çıkmıştı.
Tehcir sırasında birçok haksızlık yapıldığında kuşku yoktur. Buna yüksek makamlardan gelen emirler ve kararların dışında, kişisel kin ve çapulculuk hırsı da neden olmuştur. Tehciri uygulayacak küçük memurlarla jandarmalar, Kafkasya bölgesinde bulunuyor ve kuşkusuz 'yüksek Avrupa uygarlığı' kuramıyla yaşamıyorlardı.
'Levanten' iftiralarına kulak veren bazı uzak bölgelerdeki insanların, bu işe Alman subaylarının da karıştığına inanması, anlaşılır gibi değildir. Bir kere, Ermenilerin bulunduğu bölgelerdeki karargahlarda bulunan çok az sayıdaki Alman subayı, en çetin yiyecek ve asker yetiştirme işleriyle uğraşıyordu. Bu Alman subayları, çok kere askeri işler konusunda bile Türk subaylarından yeterli bilgi alamazlardı. Nerede kaldı ki, iç politika işlerinden zamanında haberli olsunlar. Alman su baylarının rütbe ve yetkileri dışında bir etkide bulunduklarını düşünmek çok yanlıştır. Çünkü onların bu çerçeve içinde kal malarına Türkler titizlikle dikkat ederlerdi.
Bu kötü iftiraların bana da yöneltilmesi, Türkiye'yi bilenler için şaşılacak bir durum değildir. Savaş yenilgiyle sonuçlanınca, 'levanten'lerin her türlü suçu Almanlara yüklemesi olağandır.
** Türkiye haritasına bakarsanız, benim Ordu Komutanlığı yaptığım bölgenin Doğu illerinin bin kilometre berisinde ve Türkiye'nin batısında olduğunu hemen görürsünüz. Ermenilerin bulunduğu bölgeye ve hatta onun sınırlarına ayak bile basamamışımdır. **