Dostoyevski'nin bu kitaba kendi adıyla düştüğü notta bahsettiği gibi, iki bölümden oluşan kitabının ilk bölümünü 'Yeraltı', ikinci bölümünü ise 'Notlar' oluşturur. İlk bölümde yeraltı insanının özellikleri monolog şeklinde ortaya dökülürken, ikinci bölümde kitabın 'Yeraltı' kısmında ortaya konulan anti kahramanın hayatı hikaye şeklinde okura sunulur.
Dostoyevski, kitaplarında kendinden, çevresindeki insanlardan, yaşadığı olay ve duygu durumlarından bol bol beslenen bir yazardır. Her kitabı farklı ölçeklerde bir otobiyografi niteliği taşır. Bir önceki kitabı Ölüler Evinden Anılar'da bu durum doğal olarak zirveye ulaşır. Tabii o kitabında zaman zaman yine kendi iç dünyasına değinse bile genellikle insan ve mahkum psikolojileri hakkında tespitler yapar. Yeraltından Notlar'da ise edebi anlamda kendi zihnini bir ameliyat masasına yatırır, neşteri yani kalemi eşliğinde derin kesikler açarak muhteşem bir otopsi raporu sunar.
Peki neden bu kitapta "Kırk yaşından fazla yaşamak ayıptır; bayağılık, hatta ahlaksızlıktır!" dedi? Tam da kırk yaşındayken neden böyle bir otopsiye gerek duydu? Dostoyevski'nin hayatında neler oluyordu? Dosto, bir yurtdışı turuna girişti, sevmedi. Rusya'nın, Avrupa'nın kurtarıcısı olduğuna inancı bu seyahat sonrası daha da pekişti. Eşi Mari'nin sağlık durumu döndüğünde iyice kötüleşmişti. Sürekli Dosto'nun suratına onu hiç sevmediğini, hayatına girmemiş olsa çok daha mutlu olacağını ve kendisinin Dosto'ya bir yük olduğunu söyler. Mari'nin cümleleriyle ağır yaralanan ve sevgisizlikten bunalan Dosto, aşk diyemesek bile tek taraflı bir hayranlıkla gönlünü bir tiyatro sanatçısına kaptırır. Daha sonra sahneye Polin diye bir kadın çıkar. Polin, Dosto'nun neredeyse yarı yaşında, genç ve uçarı bir kadındır. Dosto'nun gittikçe artan ününden ve zekâsından etkilenir. Bu dehayla ilişkisinin kendi kişiliğini yükselteceği inancındadır. Polin konusuna ilerideki incelemelerde daha fazla yer vereceğim. Dosto'nun birçok dev eserindeki kadın karakterlere ilham olmuş birisi kendisi. Bu sıralarda kardeşiyle birlikte kurduğu ve Ölüler Evinden Anılar sonrası abonelerini katlayan Vakit dergisi, Polonya'da meydana gelen reform hareketleri sonrası Polonyalı çetelerin Rus birliklerine saldırması ve Rusya'nın bu isyanları sert bir biçimde bastırmasıyla çıkan tartışmalar eksenindeki bir yazı neticesinde geçici bir süre yasaklanır. İyice bunalan Dosto bu sefer genç sevgilisiyle bir yurtdışı seyahati planlar. Bazı imkansızlıklardan ötürü beraber gidemezler ve Polin önden gider. Dosto birçok kitabın temelini attığı seyahatine en sonunda çıkar. Kumar tutkusu yüzünden sorunlar yaşar, Polin ile buluştuğunda sevgilisinin kalbini başka birine kaptırdığını öğrenir ve Polin'i hiç bu kadar arzulamamış olmasına rağmen artık senin abinim, sana yardımcı olacağım moduna girer. Polin ile olan tartışmaların, çekişmelerin sıklaşması ve hasta eşi Mari'nin sık sık aklına düşmesiyle birlikte Rusya'ya geri döner. Mari'nin durumu ise iyice kötüye gitmektedir. Odasında şeytanlar görerek sinir krizlerine girer, ancak biri elinde havluyla bir hayaleti kovar gibi pencereden şeytanı kovduğunda sakinleşmektedir. Dosto tüm bu olay ve duygu durumları eşliğinde, pişmanlık ve vicdan azabı içerisinde aslında bir itiraf ve günah çıkarma niteliğinde olan Yeraltından Notlar'ı, "odada şeytanlar var," diyerek bağıran hasta karısının yatağı başında kaleme almaya başlar. Yeraltından Notlar'ın, Dosto'nun en karanlık kitabı olması hiç şaşırtıcı değildir.
Tıpkı ilk bölümde Yeraltı İnsanı'nın kırk yaşında olması gibi, ikinci bölüm Yeraltı İnsanı'nın yirmi dört yaşında olduğu zaman diliminden başlar. İkinci bölüm Dosto'nun memurluğu bırakıp, İnsancıklar'ı kaleme almaya başladığı yaşa denk düşer. Dosto'nun gittiği mühendislik okulunda diğer öğrencilerle uyuşamaması, arkadaş edinememesi ve kitaplara gömülmesini, Yeraltı İnsanı da birebir olarak yaşar. Öteki romanındaki Golyadkin karakterine yakın bir profil çizer Yeraltı İnsanı. Çünkü bu çift kişilikli roman yine yirmili yaşlarındaki Dosto'nun yaşadığı duygular ve olaylar sonrasında içindeki iki tarafın çarpışması neticesinde ortaya çıkar. Dosto, Yeraltı İnsanı üzerinden insan zihni ve psikolojisinin derinlerinde gezer. Yüzeyle ve sadece gözle görünenle işi yoktur. Derinlere iner. Derinlere indikçe etraf karanlığa bürünür. Dosto, varoluşçuluktan ahlaka, döneminde bulunan insan tiplerinden, aydınlara, toplum ve uygarlıklardan, ikili ilişkilere, aileye, kadınlara ve aşk konusuna kadar tespit yapmadığı konu bırakmaz. 2+2=4 örneğindeki gibi insan belli kurallar, sistemler, yasalar ve duvarlarla çevrelenmiştir. Bunların dışına çıkamaz. Yeraltı İnsanı ise bu duvarları yıkmaya gücünün yetmeyeceğini bildiği halde, bunları sessizce kabullenmeyi reddeder ve duvara kafa atmayı sürdürür. Troyat'ın bu kitabı incelerken yaptığı bir tespitine göre Dosto'nun karakterleri başka bir gerçeklikte yaşar. Bu duvarlar kaldırıldığı anda elde kalacak insan tipi Dosto'nun karakterleridir. Bu tespit Nietzsche'nin, insan nedir? sorusuna verdiği cevapla çok örtüşüyor benim için. Nietzsche'nin bu kitap için "Yeraltından Notlar, hakikati kanla haykırır” diye çoşmasının en büyük sebebi, bence Dosto'nun kurgular, duvarlar ve sistemlerin dışında kalan bir insan tipi ortaya koyabilmesidir.
Dosto'ya eleştirmenler tarafından sık yöneltilen eleştirilerden birisi karakterlerinin pek Rus olmadığıdır. Ben de diğer okuduğum Rus yazarlara baktığımda bariz bir fark olduğunu düşünüyorum. Özellikle bu kitaptan başlayarak Dosto'nun hitap alanı artık sadece Rusya ve Rus halkı değil, tüm insanlıktır.
İyi okumalar.
Karamazov Kardeşler 'in Almanca baskısına yayınevinin önerisi üzerine Freud'un yazmış olduğu makalenin linkini paylaşmak istiyorum. cafrande.org/dostoyevskiyi-s...
