Ahmet ve Mali Sıkıntılar
En ciddi sorunu maliyede yaşıyordu. İlk yirmi yıldaki siyasetinin büyük masrafları olmuştu. Başlattığı inşaat işleri, Şanğ-tu ve Ta-tu başkentlerinin yapılması büyük masraflar çıkarmıştı. Sanatı desteklemesi, şenlikler, şölenler ve avlar gibi savurgan eğlenceler düzenlemesi, sarayın ve ülkenin gelirinin giderek daha büyük bir kısmını yutuyordu. Posta menzillerinin kurulması, yolların döşenmesi, tarımın desteklenmesi ve kamu işlerinin masrafları, sarayın giderlerini artırıyordu. Yine de herhalde asıl yük, Kubilay'ın askeri seferlerinin giderleriydi. Çin hükümdarı konumunda kalabilmek için kardeşi Arık Buka'ya ve isyancı Li Tan'a karşı çarpışmak zorunda kalmıştı. Kore hükümdarına asker desteği vermesi ve oğlu Nomuhan'ı Orta Asya'da Kaydu'nun yarattığı tehdide karşı savaşmaya göndermesi, sınırlarını korumak için
hayatiydi. Tüm barışçı girişimlerine ısrarla direnerek egemenliğini kabul etmemekte direnen Güney Sonğ'u işgal etmesi, yaşamsal önemi olan bir bölgeye hakim olması için zorunluydu. Bu seferler pahalıydı ama sağladıkları siyasi kazançlar, masraflarına değiyordu. Oysa Japonya'nın işgali planı o kadar yaşamsal değildi. Denizaşırı bir seferin masrafları öyle göz ardı edilecek gibi değildi. Yine de bir Moğol önderi olarak egemenliğini kabul etmeyen Japonya'ya haddini bildirmesi ve itibarını kurtarması zorunluydu. Ek gelirler bulunmadan bütün bu kamu işlerinin, inşaatların ve askeri seferlerin masraflarının karşılanması olanaksızdı. Gereken parayı bulabilmek için, kötü şöhretli Müslüman Maliye Nazırı Ahmet'ten yardım aldı.2 Kubilay burada, selefleri olan Ögedey ve Mengü'nün maliyeci ve vali olarak Müslümanları işe alma siyasetlerini benimsemişti. Ahmet'in önceki yaşamı ve yaptıkları hakkında pek bilgi yoktur. Orta Asyalı olduğu, bugünkü Taşkent'ten çok uzak olmayan bir kasabada doğduğu bilinmektedir.3 Yüan hanedan tarihleri onu "üç hain nazırdan" biri olarak (diğerleri Sanga ile Lu Şi-ronğ'dur) anlatır, Çin ve Batı kaynakları da Çinlileri sömürüp, onlara zulmettiği için Ahmet'i yererler.4 Marco Polo, Ahmet'in Kubilay'ı "büyülediğini" düşünür. Marco'ya göre, Kubilay'ın desteği sayesinde Ahmet bir servet kazanmış ve cinsel arzularını tatmine yönelmiştir. Şöyle anlatır: [Ahmet] isteyecek olursa, evli değilse karısı olarak alamayacağı, değilse de başka yollardan ayartamayacağı kadın yoktu. Güzel bir kızdan haberi olduğu zaman, adamları gidip babasına derlerdi ki: "Ne yapacaksın? Senin böyle bir kızın var. Onu Baylo'ya [Ahmet] verirsen, biz de sana üç yıllığına valilik ya da benzeri bir görev vermesini sağlarız."5 Öte yandan, Ahmet elbette sarayın kendisini topladığı gelire göre tartacağını biliyordu. Ne kadar para toplarsa gücü, itibarı ve geliri o kadar artıyordu. Çin kaynaklarına göre, bu gücü suistimal etti ve Çinlilerin sırtına ölçüsüz vergiler yükledi. Konumundan faydalandığı elbette açıktır ama onu suçlayan kişilerin (Çin kaynaklarını yazanlar), uyguladığı siyaseti beğenmeyenler olduğu da gözden kaçmamalıdır. Basitçe ortaya koymak gerekirse, Ahmet'in asıl mali amacı vergi ödeyebilecek herkesi kayda geçirmek, bazı ürünlerde devlet tekelleri kurmak ve vergi gelirini artırmaktı. Merkez Mabeyn Dairesi'nde göreve başladığı 1262 yılından, 1282'de ölümüne dek devletin maliyesini yönetti.6 İlk işlerinden biri, eski vergi kayıtlarında yer almayan haneleri saptamak oldu. 1261 yılında Kuzey Çin'de vergi yükümlüsü olarak 1.418.499 hane kayıtlıydı; 1274 yılında bu sayı 1.967.898'e çıkmıştı.7 Yeni bir arazi vergisi düzeni kuruldu. Tüccarlardan alınan vergi 1271'de 4.500 külçe gümüşken, 1286'da 450.000 külçeye çıktı (ilk rakam Güney Çin tüccarlarından alınan vergiyi içermez, ikincisi içerir; ancak yine de kuzeyde de güneyde de gözle görülür artış olmuştur).8 Ayrıca geliri artırmak için devlet tekelleri de kurdu. Tekel ürünlerinden devlete verilecek kotalar belirledi. Örneğin Honan'daki Cun Şii Cov'un 1.037.070 cin [yaklaşık 625.000 ton-ç.] demir kotası vardı ve bunun beşte biriyle tarım aletleri yapılıp tahıl karşılığında çiftçilere satılıyordu.9 Tuz tekelinin gelirleri 1271'de 30.000 altınken, 1286'da 1 80.000 ting'e çıktı.10 1276'da Ahmet, özel kişilerce bakır aletlerin yapımını yasakladı ve bu ayrıcalığı devlete mahsus hale getirdi.11 Daha önceden çay, içki, sirke, altın ve gümüşte kurduğu devlet tekelleri iyi gelir getiriyordu. Tekel idarelerinde çalışanları denetlemek ve bu ürünlerin özel teşebbüs tarafından ticaret konusu yapılmasını engellemek üzere daireler (Çince ti-cü si) kuruldu.12 Kısacası, Ahmet'in siyaseti hazineye kazanç sağladı. Ancak Çin kaynakları onu bu siyaset üzerinden büyük kazanç elde etmekle ve aktif olarak teşvik etmese de suistimale göz yummakla suçlar. Bu kaynaklara göre, o kadar büyük bir güce sahipti ki, makamını kendi çıkarları için kullanabiliyordu. Altın ve gümüşün fiyatı [kağıt para üzerinden-e.] sabit olmadığı için, bu iki madene ödenen fiyatları kendi karına göre değiştirebiliyordu.13 Özel alışverişlerde de kontrolü elden bırakmıyor ve büyük miktarlarda değerli metal ediniyordu. Üst üste kağıt para basmak dahil olmak üzere, uyguladığı siyaset yüzünden pek çok Çinli de, yabancılar da kağıt paraya inançlarını yitirip, altın ve gümüşlerini elde tutmaya başladılar.14 Bu güven kaybı ve tabii hükümetin artan biçimde kağıt para basıyor olması, kaçınılmaz olarak enflasyona yol açtı. Devletin tekelindeki malların fiyatları 1270'ler boyunca arttı ve Ahmet de bu artıştan kişisel çıkar elde etti. Çay, tuz, demir ve diğer tekellerin kötüye kullanımı yüzünden genellikle Ahmet suçlanır. Bugünkü araştırmaların ışığında, Müslüman maliye nazırına yöneltilen bu suçlamaları değerlendirmek pek mümkün değildir. Hatta bu suçlamaları kanıtlamak bile belki de olanaksızdır. Bu suçlamalar muhtemelen
abartılıyor olsa bile, Kubilay'ın maliye nazırına desteği kesmemesi, Çinli tebaasının gözündeki konumuna yine de zarar veriyordu. Çin kaynakları ayrıca, Ahmet'i adam kayırmakla da suçlarlar. Devlet tekellerinin başına getirdiği on bir kişinin dört tanesi -ve büyük olasılıkla biri daha- Müslümandı. ıs Müslümanlar ve Çinli olmayanlar, devletin maliyesinin tepesindeydiler. Bazı Çinliler mali idareye alınıyordu ama genellikle alt düzey işler veriliyordu. Ahmet'e yönelik suçlamaların en ağırlarından biri deneyimsiz ve belki de o iş için yetersiz oğullarını devletin etkili kademelerine yerleştirmeye çalışmasıdır. Oğlu Mesut'u, herkesin arzuladığı bir konuma atayarak kişisel çıkar sağlamak için çeşitli fırsatlar sunan ticaret kenti Hanğcov'a darugacı yapmayı başarmıştı. Ancak, oğlu Hüseyin'in, Ta-tu'ya yönetici atanması girişimi muhalefetle karşılaştı. Sağ Kanat Başnazırı olan An-tonğ, Hüseyin'in bu konum için yeterli eğitimi olmadığı yolunda itiraz etti. ı6 Bu itiraz sarayın fikrini değiştirememiş olmalı ki Hüseyin zamanla devlet içinde yükselip, 1279'da Kianğsi'de önemli bir göreve gelecekti. Ahmet, 1270 yılında bir diğer oğluna orduda komutanlık ayarlamaya çalıştı. Konfüçyüsçü bilge Şii Hınğ bu atamaya karşı çıktı ama Ahmet yine de atamanın gerçekleşmesini sağladı. ı 7 Siyasetine karşı gelinmesi, Ahmet'in kızmasına ve kin tutmasına neden oldu. Onun devlet anlayışından hayli farklı görüşlere sahip olan Konfüçyüsçü ve Budacı danışmanlardan çoğunu hor görüyordu. Şı Tien-dzığ, Lien Şi-şien ve Kubilay'ın en yakınındaki başka danışmanlar, Ahmet'in vergi siyasetine tekrar tekrar karşı çıktılar. Yeni vergilerin Çin halkının kaldıramayacağı bir yük olduğunu söyleyip vurgunculuk iddiasında bulundukları Ahmet'i, "dalkavuk bir karaktere ve hain tasarılara" sahip olmakla suçladılar. ıs O da karşılık olarak bazılarını zimmetine para geçirmekle ve uygunsuz davranışlarda bulunmakla suçladı. Çin kaynakları, Ahmet'in rakiplerinden biri olan Dzui Bin'i görevli olduğu Cianğ-huay'da tahıl çalmakla haksız yere suçladığını ve imparatorun da onu öldürttüğünü öne sürerler. ı9 Bu davada özellikle haklı olsa da, olmasa da, Ahmet'in rakiplerinden çoğunun 1270'lerde devlet görevinden ayrılmış oldukları doğrudur. Dzui Bin'den farklı olarak, diğerleri idam da hapis de edilmemişti; bazıları kendileri istifa etmişlerdi. Ahmet'in gücünü kısıtlamayı başaramayınca, Konfüçyüsçü bilgin Şii Hıng, Ulusal Okul ( Guo-zı Cien) Müdürü olmak üzere siyasetten ayrıldı. Konfüçyüsçü Uygur Lien Şi-şien, Ahmet kendisini zimmetine para geçirmekle, zinayla ve başka uygunsuzluklarla suçlayınca emekli oldu.2° Kubilay'ın bazı danışmanları da 1270'lerde doğal nedenlerle öldüler ve bu Ahmet'in işine yaradı: Liu Binğ-conğ 1274'te, Şı Tien-dzığ 1275'te, Cav Bi 1276'da, Yav Şu 1279'da, Dov Mo da 1280 yılında öldüler. Bu rakipleri ölünce, Ahmet sarayda iyice güçlendi. Ahmet, Kubilay'ın Konfüçyüsçü olmayan danışmanlarına da düşmandı. Budacılarla ve Taocularla da arası iyi değildi. Phags-pa Lama 1280 yılında ölünce, bir rakipten daha kurtulmuş oldu. Kubilay'ın 1281 yılında Taocuların gücünü kısıtlayan kararlar alması da (daha sonra söz edeceğiz) Ahmet'in konumunu pekiştirdi. Ahmet'in yaşamı ve kişiliği hakkındaki Fars kaynakları, Çin değerlendirmelerinden farklıdır. Reşidüddin, "Ahmet, vezaret makamını yaklaşık 25 yıl onurla doldurdu," diye yazar.21 Çin'in İslam dünyasıyla ticaretini geliştirmesi ve Çin' deki Müslümanları kalkındırmasıyla övüldü. Müslüman kaynakları, Çin kaynaklarında Ahmet'e yöneltilen iltimas, suistimal ve vurgunculuk suçlamalarından söz etmezler. Farklı bir açıdan bakınca Çinlilerin suçlamaları o kadar da ciddi görünmüyor. Akrabalarını ve benzer düşünen kişileri devlete sokmak, son derece mantıklıydı. Ahmet'in muhalefeti alt edebilmek ve siyasetini uygulayabilmek için kendisini destekleyenleri etkili makamlara getirmesi gerekiyordu. Geleneksel Çinli düşünürler böylesi hiziplerin oluşturulmasını kınarlar ama Ahmet, devlet içinde pek çoğu Müslüman olan bu destekçileri olmadan başarılı olamayacağının farkındaydı. Çinli tarihçilerin iddia ettiği gibi, ağır vergiler koyarak ve temel ihtiyaç maddelerini devlet tekeline alarak Çinlileri sömürmüş olabilir. Ancak saraydaki konumu da, ödül ve terfi alması da Moğolların doymak bilmez gelir ihtiyaçlarını karşılamasına bağlıydı. Bu nedenle, aslında büyük bir gelir açlığı çeken Moğol sarayının kendini buna adamış ve etkili bir adamı haline gelmek dışında bir suçu olmadığı söylenebilir. Elbette bu, kendi yükselişiyle ve ödülleriyle ilgilenmediği anlamına gelmez. Pek çok olayda gücünü artırmaya ve konumunu yükseltmeye çalışmıştır. 1262'de Mabeyn Dairesi'nde göreve başlayıp iki yıl sonra başkatip yardımcısı oldu. Ahmet'in kişisel ilerleme çabasının farkında olan Konfüçyüsçü bilginler, başarılı lobi çalışmaları yaparak Kubilay'ın Mabeyn Dairesi'nin başına önemli bir kişi getirmesini sağlamaya çalıştılar. Sonunda, Kubilay'ın oğlu Cm-cin, Ahmet'in daireyi üs olarak kullanmasını engelleyebilmek için Mabeyn'in denetiminden sorumlu hale getirildi. 1271 yılında Ahmet yetkisini artırmayı yeniden denedi. Yüksek Mabeyn Müdürü (Şanğ-şu Şınğ) unvanını elde etmeyi başardı ama bu makamın oluşmasına da büyük tepkiler geldi.22 İki yıl içinde bu daire kapatıldı ve Mabeyn Dairesi yeniden en önemli yönetim makamı haline geldi. Ahmet, elbette konumunu kullanarak zengin olmaya çalışıyordu. Pek çok Çinli de kuşkusuz bunun peşindeydi. Bu konuda yalnızca Ahmet'i suçlamak ne kadar doğru olur? Ahmet'in mali siyaseti, sarayda öne çıkan Çinlilerden de muhalefet gördü. Ahmet'ten hoşlanmayan, oğullarına ve akrabalarına devlet görevleri vermesine karşı çıkanlar arasında belki de en önemlisi Cm-cin idi. Moğol yönetici seçkinleri arasında, Müslüman maliye nazırından çekinen kişiler de ona karşı muhalefeti desteklediler.23 10 Nisan 1282 gecesi, Kubilay ikinci başkenti Şanğ-tu'da iken, Çinli suikastçılar Ahmet'i evinden dışarı çıkarıp katlettiler.24 Kubilay kısa zaman sonra dönüp, bu suikastçıları idam etti. Ancak birkaç ay içinde Kubilay'ın Çinli danışmanları onu Ahmet'in yozlaşmış bir hain olduğuna ikna ettiler. Zamanında tacı için Kubilay'a verilmiş olan değerli bir taş, Ahmet'in evinde bulundu.25 Bu taşı oraya Ahmet'in düşmanları mı koymuştu? Eğer öyle değilse, karısı ve oğlu neden bu taşı daha az göz önündeki bir yere taşımamışlardı? Devlet memurlarının bu taşı evinde bulmaları neden bu kadar kolay olmuştu? Ahmet'in bu taşı bu kadar ortada tutmasının nedeni neydi? Bu konuda Ahmet'e karşı kullanılan kanıt kuşkuludur. İmparatorluktan gerçekten de çalmış olabilir ama onu suçlayanların, mali siyasetine muhalif olan kişilerin ta kendileri olduğu da gözden kaçmamalıdır.26 Her şeye karşın bu kanıt Kubilay için yeterli oldu ve Ulu Kağan, Ahmet'in cesedini mezardan çıkarttırıp kafasını arabalarla ezdirip köpeklere verdi. Ahmet'in oğullarının çoğu idam edildi, mülküne el kondu ve özel olarak atamış olduğu üst düzey memurların çoğu kovuldu. Ancak Ahmet'in ortadan kaldırılması Kubilay'ın mali sorunlarını sonlandırmadı. Ahmet'in ölümünden sonra gelir ihtiyacı daha da ciddileşti. Japonya ve Güney Asya'ya felaketle sonuçlanan pek çok sefer yaptı. Bu seferler için de, aynı anda başladığı diğer kamu işleri için de büyük paralara gerek duyuyordu. Bu yüzden mali sorunlar sürdü ve Kubilay kısa zaman sonra mali konularda yeniden Çinli olmayan kaynaklara başvurdu. Kubilay 1280'lerin başlarında, güvenilir Çinli danışmanlarının 1270'lerde ürkütücü bir hızla art arda ölmeleri yüzünden büyük bir eksiklik yaşıyordu. Şahsen saraya alıp görev vermiş olduğu Çinli bilginlerin neredeyse hepsi ölmüştü. Çin tarih kaynakları onların önemini ve Kubilay üzerindeki etkilerini kuşkusuz abartmaktadır ama bu danışmanların Ulu Kağanlığı öncesinde ve sırasında Kubilay ile yakın temasta oldukları da gerçektir. Onların ölümü, kağanı güvenilir Çinli danışmanlardan yoksun kılmıştı. Çinli olmayan danışmanların ve kendi kaprislerinin önünde artık pek bir engel yoktu. Hatta danışmanlarının ölümü belki de kendi ölümlülüğüyle yüzleşmesine neden olmuştu. Çoğu kendi kuşağındandı, hatta bazıları ondan gençti. Kendi ölümü de herhalde aklından geçmeye başlamıştı. Kaynaklar, Kubilay'ın bu sıralarda giderek içine kapandığını anlatırlar. Siyasi konuları tartışabileceği güvenilir danışmanların sayısı azalınca devlet işlerine ilgisini kaybetmeye başladı. Özellikle 1280'lerin sonlarında hükümdar olarak sorumluluklarının çoğundan el çekti. Önemli kararları her zaman pek dürüst ya da yetenekli olmayan yetkililerle Kubilay'ın akrabaları ve maiyeti vermeye başladı
75 görüntüleme
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.