Anadolu'da Büyük İsyan 1591-1611
William J. GriswoldSözler ve Alıntılar
İran-Safevi savaşları:
Oysa, Osmanlı zaferleri çok pahalıya malolmuştu. Sadrazam Siyavuş Paşa'nın, 996/ 1588'de itiraf ettiği gibi, Osmanlı gelirleri harcamaların üçte biri oranında açık veriyordu . Bu bir yana, uçsuz bucaksız Şii toprak larının ele geçirilınesiyle, kendi aralarında bölünmüş olan İran Safevileri kinlenmiş, yitirdiklcri toprakları geri almak için and içmişlerdi.
1596 Hacova Savaşı (bir nevi pirus zaferi)
Kapıkulu paşasımn hırsı kazandığı zaferin büyüklüğüne denkti. Artık Osmanlı İmparatorluğu 'nun tamamını yönetebileceğine güvenen Cağalazade Sinan Paşa hızla padişahın çadırına daldı ve sadaret mühürünü neredeyse açıkça istedi. Canını kıl payı kurtarmış olmanın ve hızla gelişen olayların şaşkınlığı içinde olan III. Mehmed hiç düşünmeden makamı Sinan'a ihsan ettiyse de, sadaret mührü daha bir iki gün bulunamadı. İlginçtir: Osmanlı süvarileri sayıca o denli azalmıştı ki, ordu, yenilgiye uğratılan Habsburg birliklerinin geride bıraktığı doksanın üzerinde topu çekip götüremedi.
Avrupa ve Osmanlı nezdinde yargılama usulü:
l 16. yüzyıl sonunda Anadolu'da kamu güvenliği özellikle sancak beylcrinden soruluyordu. Yerel eşkıya iyice denetimden çıkıp da olaya doğrudan cl koymak üzere bir müfettiş ya da kolluk kuvveti göndermek gerekmedikçe, hükümetin pek umurunda olmuyordu. Avrupa'da dere beyliğin erken dönemlerinde olanın tersine, yerel Osmanlı beyi yerel canileri tutuklayıp, yargılayıp, cezaya çarptırmıyordu; bunun yerine, eyaler teki her sancakbeyi, bölge kadısının isteğine uyarak ya da sadrazaının o isteğe uyan buyruğu gereğince, şeriat ve kanunları temel alan adaleti yerine getirmek üzere, yerel suçluları kadının huzuruna çıkarıyordu.
Sayfa 37Kitabı okuyor
Celalilere katılan yüksek mevkide olan Hüseyin Paşa
Hüseyin Paşa, o dönemde padişahı arkadan vuran en yüksek mevkide ki Osmanlı görevlisi oluyordu. Uzun zaman sarayda yüksek mevkilerde bulunmuştu; bir ara, Habeş beylerbeyliği (kutsal Mekke ve Medine kent lerinin de bağlı olduğu, Doğu Afrika'da bir makam) yapmıştı. Bir çağda şının aktardığına göre, III. Murad ils III. Mehmed'in vezirlcrinin kötü davranışları canına tak etmiş ikinci ya da üçüncü kuşak bir Osmanlıydı. Konsolos Dandolo'nun söylediğine göre, Osmanlı yetkililerince yasaya aykırı olarak hapse atılmıştı; özgürlüğüne kavuşma yolumı rüşvet vererek zorlarken borçtarım ödeyemez duruma düşecek denli yoksullaşmıştı.
Dandolo, sistemin adaletsizliği karşısındaki çaresizliğinin onu isyancılarla birleşmeye ittiği sonucuna varıyor. Başka sebepleri de olabilir. Nedeni ne olursa olsun, Hüseyin Paşa, güçlü olduğu kendi çöplliğünde, Karaman'da, Osmanlıya savaş açmaya karar verdi. Karayazıcı'ya kendisine katılma önerisinde bulundu. O da kabul etti.
Celali isyanları diye anılan yığınsal ayaklanmalara ilişkin Kramer in savları hâlâ geçerli, ama ortaya attığı önemli konulardan bazıları üzerinde daha fazla durulabilir ve bu konulara açıklık getirilebilir. Osmanlı yönetimi Anadolu'da güçten düşedursun, tam bu dönemde isyanla yüzyüze gelmiş olması, yalnızca kuşatmaların iyi yönetilememesi etmenine bağlanamaz. Tımar sistemindeki değişiklikler, baştakilerin yetersizliği, Avrupa'da yaşa¬nan fiyat devriminin etkisi gibi hemen akla gelebilecek üç etmenin, Osmanlı yönetim çarkının o günlerde işlemez duruma düşmesinde önemli payı vardır.
Tarih Vakfı
Celali isyanlarının uzun sürmesi aslında profesyonel olmaları:
Habsburglar ya da Safeviler gibi dış düşmanların aksine, Anadolu Celalileri ve özellikle aralarındaki sekban ve leventler, önemli bir eğitilmiş gizil gücü temsil ediyordu. Bazı durumlarda yeniden Osmanlı komuta zinciri içine çekilerek, dış düşmanlardan gelen saldırıların ilk şaşkınlığuıı atlatmada onlardan yararlanılıyordu. Böyle bir zamanda, Osmanlı kıyafetli ve nakit Osmanlı parası ödenerek tutulmuş Cclali sekbanlarımn, başka herhangi bir paralı asker kadar yararlı olma olasılığı vardı. Ama isyancılara karşı izlenen bu siyaset, yerlerinden koparılmış Anadoluluları barışçı faaliyetlere yöneltmedi.
Sayfa 96Kitabı okuyor
1606 yılına gelindiğinde, Macaristan'daki Osmanlılar, askeri zaferlerden vazgeçip, dha çok siyasi anlaşmalara yönelerek bir siyaset değişikliğine kalkıştılar: Hıristiyan Habsburglarla barış istediler. Anadolu'nun parçalanmaya doğru gidişini devlet ancak böyle durdurabildi.