Not: Bu çalışma Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Günümüz Türk Dünyası Çalışmaları Dersi için hazırlanmış olan bir Kitap tanıtım ödevidir.
Yazar eserinde Türkistan diye adlandırdığımız coğrafya üzerinde 18.yy ve 19 yy’da hüküm sürmüş Türk/Özbek Hanlıklarının son devirlerini işlemiştir. Çalışma içeriğinde bu bölgede kurulmuş üç hanlık (Buhara, Hive ve Hokand) ve onların münasebetlerinden bahsetmekte ve Türkistan coğrafyasının Rus işgaline nasıl uğradığını ve birer müslüman hanlık olan bu küçük devletlerin, devrin en büyük müslüman gücü olan Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkileri kitabın içeriğini oluşturmaktadır. Rus işgalinin bölgeye yoğunlaştığı ve işgal tamamlanıncaya kadar olan tüm geçmiş diplomatik yazışmalar ışığında aktarılmaya çalışılmıştır. Bunun yanı sıra Osmanlı Devletinin üç hanlık dışında bölgedeki diğer devletler olan İran, Afganistan ve İngiliz Hindistan sömürge yönetimi ile ilişkileride aktarılarak bölgenin o dönemki siyasi yapısı çok yönlü bir şekilde okuyucuya sunulmuştur.
Önsöz’de yazar bu konuyu neden çalışmak istediğini ve konunun Türk tarihi için neden önemli olduğu üzerinde durmuştur.
Giriş kısmın(1-18)’da ise 3 konu başlığına ayırarak Türkistan hakkında önce coğrafi ve demografik bilgiler vermiş, ardından bölgenin siyasi durumu hakkında kısa bir malumat verilmiştir. İkinci konu başlığında Rus işgalinin nasıl gerçekleştiği aktarılmıştır. Önsöz’ün son konu başlığında ise Osmanlı Devleti’nin Türkistan Hanlıkları arasındaki münasebetlerinin ne zaman ve nasıl cereyan ettiğini aktarmıştır.
XVIII. Asrın Son Çeyreğinden XIX. Asrın Son Çeyreğine Kadar Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Münasebetler (19-142) adlı bölüm eserin tek konu başlığı olup, dört alt başlıkta düzenlenmiştir. Eserde kaynaklar, bibliyografya ve arşivler ile ilgili ayrıntılı açıklamalar olup, son kısımlarında da Osmanlının Türkistan hanlıkları ile yazışmalarında kullanılan mektup örneklerinin kopyalarını ve onların Türkçe transkripsiyonunu da eklemiştir.
Birinci alt başlık (19-28) “Rusya’nın Osmanlı Devleti Aleyhinde Yayılmasının Osmanlı Türkistan Münasebetlerine Tesiri(1775-1792)” ’ta Osmanlı’nın 18.Yy’ın son çeyreğinde ani değişen bir politika ile Türkistan Hanlıklarıyla kurduğu diplomatik ilişkilerdeki artışın sebebinden bahsedilmektedir. Burada Osmanlı’nın Rusya ile ilişkilerinde gerileme pozisyonuna geçmesinin ardından, Rusya’ya karşı kullanılabilecek askeri bir güç olarak Türkistan Hanlıklarının öne çıkarıldığı anlatılmaktadır. Osmanlı’nın özellikle Kırım’ın kaybedilmesinden sonra, burayı geri almak ve Rusların balkanlara ilerlemelerine engel olmak için Türkistan Hanlıklarının birer askeri müttefik gibi görülmek istendiğinden yazar tarafından değinilmiştir.
İkinci alt başlık olan (29-102) “Rusya’nın Türkistan İstikametinde Yayılmasının Osmanlı-Türkistan Münasebetlerine Tesiri (1800-1873)(Rusya’nın Hokand, Buhara ve Hive’yi işgali)” bölümünde, Türkistan coğrafyasında başlayan Rus işgali, bölge hanlıklarının siyasi ve içtimai durumu anlatılmaktadır. Rusların bölgeye nasıl yanaştıkları, bölge hanlıklarının iç çekişmeleri ve birbirlerine karşı nüfuzlarını geçirebilmek için devrin en büyük Müslüman gücü ve hilafetin sahibi Osmanlı ile kurulan diplomatik ilişkilerin seyri hakkında malumatlar verilmiştir. Türkistan hanlıklarının birbirleri ile giriştikleri mücadele sonucu nasıl zayıfladıkları ve Rus işgalini kolaylaştırması genişçe işlenmiş ve hanlıkların bu siyasi çekişmesi esnasında Osmanlı’nın nasıl bir politika izlediği, Buhara Hanlığının Osmanlı tarafından diğer hanlıklara karşı neden daha fazla muhatap kabul edildiği gerekçeleriyle birlikte anlatılmıştır. Bunun yanı sıra yazar zaman zaman metne müdahale ederek okuyucuya özellikle Osmanlı’nın bu bölgeye ilgisinin yüksek ama maddi açıdan desteğinin kısıtlı olduğu konusunda ayrıntılı bilgiler vermektedir. Son kısımda ise Türkistan Hanlıklarının yaptıkları direniş hareketlerinin başarısız olması üzerine, Rus boyunduruğuna girmeleri anlatılmıştır.
Üçüncü alt başlık (103-116) “Osmanlı Devleti’nin Türkistan Siyasetinin Son Safhası” adı altında ikiye ayrılmış, ilk kısımda Türkistan hanlıklarının yıkılmasından sonra Yakup Bey’in Kaşgar’da kurduğu devlet ile kurulan ilişkilerden bahsedilmektedir. İkinci kısımda ise Yakup Bey ve Türkistan Hanlıkları sonrasında bölgede bağımsız kalan tek Müslüman devlet Afganistan ile kurmuş olduğu münasebetlere değinilmiştir.
Dördüncü ve son alt başlık (117-142) “Osmanlı Devleti, Türkmenistan ve Azerbaycan” adını taşımaktadır. Bu bölümde ise önceleri Özbek hanlıklarının idaresi altında yaşayan Türkmen topluluklarının, Rus işgalinden sonraki mücadelelerine değinilmiştir. Son kısım ise Azerbaycan coğrafyası ve bu bölgenin parçalı siyası yapısı hakkında, Büyük Selçuklu Devleti döneminden itibaren bir özet geçilip, irili ufaklı onlarca hanlıktan oluşan Azerbaycan coğrafyasındaki İran ve Rus çekişmesi esnasında Osmanlı Devletinin bölgedeki etkisinden ve giriştiği mücadelesinden bahsedilmiştir.
Sonuç olarak yazar bölge halkının (Türkistan) Rus işgaline neden ve nasıl düştüğünü hem Osmanlı arşivlerinden hem de İngiliz Kraliyet arşivinden bizzat kendi elde ettiği belgeler ve Rusya’da ki Türk elçiliğinin Rus arşivlerinden elde ettiği orijinal vesikalardan oluşan çok geniş bir kaynak arasından derleyerek bu araştırmayı ortaya çıkarmıştır.
