Türklerin Dili
Fuat BozkurtTürklerin Dili Gönderileri
Türklerin Dili kitaplarını, Türklerin Dili sözleri ve alıntılarını, Türklerin Dili yazarlarını, Türklerin Dili yorumları ve incelemelerini 1000Kitap'ta bulabilirsiniz.
Çuvaşlar
Çuvaşlar Rusya'nın Özerk Çuvaşeli Cumhuriyetinde yaşarlar. Çuvaşeli, Moskova'nın 600 km doğusundadır. Volga dizi denen bölgede yer alır. Sayıları 1.900.000 dolayındadır. Bunların l.700.000'i Çuvaş Cumhuriyeti topraklarında yaşar. Başkent Çeboksarı'dır.
Çuvaş halkı Çuvaş Cumhuriyetinin yarısını oluşturur. Çuvaşeli dışındaki Çuvaşlar Tataristan, Başkurdistan ve Bağımsız Devletlere bağlı cumhuriyetlere dağılmışlardır.
Çuvaş sözü 'uysal, barışsever, sessiz' anlamlarındadır. Sözcük Kazan Tatarcasından alınmış 'yavaş' sözcüğüdür. Gerçekten Çuvaşlar barışsever, uysal insanlardır.
Yakutlar
Yakutlar, Rus Cumhuriyetinin kuzeydoğusunda yer alan Özerk Yakut Cumhuriyetinde yaşarlar. Yakuteli'nde 1.381.000 milyon kişi yaşar. Bunun 450.000'ini Yakutlar oluşturur. Cumhuriyetin toprakları 3.103. 000 km'dir. Ayrıca Yakutça Krasnoyars ülkesinin Taymır ve Evenk ulusal bölgeleri ile Rus Federasyonunun Magadan, Sahalin ve Amur illerinde yaşarlar. Yakutlar Sibirya'nın egemen halkıdır. Rusların bile onlar içinde eridiği olmuştur.
Yakutlar kendilerine "Saha" adını verirler. Bu, dilimizdeki "yaka" sözünün karşılığı olmalıdır. Eski söylencelerinde adları "Uraanhay Saha" biçiminde geçer. Bu da Yakutların, Tuvalarla aynı boydan olduğunu düşündürür. Yakut sözü dilimize Rusçadan girmiştir. Sözcüğün kesin anlamı bilinmez. Yakut adı ilk kez 1675 yılında Rus kaynaklarında geçer. Kimi araştırmacılara göre "yakut" sözü Tunguzca "yako" sözünden gelir. Sondaki -t ünsüzü ise Moğolca çoğul ekidir. Kimileri ise sözcüğün Türkçe "yaka" sözü olduğunu savunurlar. Eskiden Yakutlar "Uranhay diye anılır.
Yakutlar bugün yaşadıkları topraklara 13. yüzyılda Moğol yayılması ardından kaçarlar. Büyük olasılıkla Orhun Yazıtlarında anılan ve Baykal Gölü çevresinde yaşadıkları belirtilen Kurıkan Türklerinin soyundan gelirler. "Kurukan" sözcüğü Oğuz Kağan destanında çadın anlamında geçer.
Halaçlar
Halaçlar, Tahranın 200. km güneyine düşen Kum ve Arak kentleri dolaylarında yaşarlar. Sayıları 30.000 dolayındadır. Halaçlar 57 köye yayılmışlardır. Bilindiği kadarıyla hiç bir dönemde birleştirici bir yazı diline sahip olmamışlardır. Bu yüzden köyler arasında önemli ağız ayrımları bulunur. Söz gelimi batı ağızlarından Talhâb ağzını öbür Halaçlar başka bir dil sayarlar.
Altaylılar
Altayca, Rus Federasyonunun Altay sınırları içinde yer alan Özerk Gorno Altay bölgesinde konuşulur. 1922 yılında "Tuulu Altay" Dağlı Altay adı ile Sovyetler Birliğine bağlı özerk bir ülke kuruldu. Bu bölge 1947 yılına değin Oyrot eyaleti adı ile anılırdı. Bu yıl yapılan bir düzenleme ile Moğol kökenli Oyrot boyunun adı eyaletten kaldırıldı. Asıl yaşayan halkın adı eyaletin adı oldu. Eyaletin toprakları 92.600 km'dir. Altay Türklerinin sayısı 1989 sayımına göre, 70.777'dir.
Altay Türkleri, adını ünlü dağlardan alır. Türkçe 'altın', Moğolca 'Altan' sözleri ile aynı köktendir. Altay Türklerinin ilk yurtları Türklerin anayurdu olarak da gösterilen Altay Dağlarıdır.
Altay Türklerinin Kıpçakların uzantısı oldukları sanılır. Altay boy adlarının çoğu eski Türk boy adlarıdır. Biraz Moğollarla karışmış olmalarına karşın en saf kalmış Türk soyu sayılırlar. Yakın zamana değin küçük öbekler biçiminde dışa kapalı bir yaşam sürerler. İslam din ve kültüründen etkilenmezler. Şaman inançlarına bağlı kalırlar. 19. yüzyıl başlarında Rus din adamları aralarında Hristiyanlığı yaymaya başlar. Günümüzde Hristiyan dininde sayılırlar.
Altaylar çeşitli boy ve soylara ayrılırlar. Bu boy ve soy ayrımları dilde ağız ayrılıklarına da neden olmuştur.
Çulımlar
Çulım Türkçesi, Çulım Irmağı kıyısında yaşayan Türklerin dilidir. Bunlar Tomsk ilinde otururlar. Bu yörede yaşayan Türkler, Çulım Tatarları olarak bilinir. Aşağı Çulım ve Orta Çulım olmak üzere iki büyük öbeğe ayrılmış bulunan Çulım Türklerinin toplam sayısı 1987 sayımına göre 11.125'tir.
Bu bölgede yaşayan Türkleri, Ketlerin (Yenisey Ostyakları), Türk halklarıyla karışması sonucu ortaya çıkmış bir topluluktur. Ayrıca Sibirya Hanlığının çökmesinden sonra doğuyu göçen Tatarlar ile 17. yüzyılda bölgeye gelip yerleşmiş olan Buharalılar da bu yapı içinde yer alırlar. (Bak. Batı Sibirya Tatarları) 18. yüzyılda resmen Hristiyanlığa girerler. Günümüzde avcılık ve balıkçılık en önemli gelir kaynaklarıdır.
Yazı dili bulunmayan Türk dillerindendir. Messerschmidt. Radloff, Katanof, Maloff gibi bilim adamları üzerinde durmuşlardır.
Sagaylar
Minusinsk eyaletinin güneybatısına düşen Askıs Irmağının yukarı yatağına doğru uzanan alanda otururlar. Sayıları 27. 000 dolayındadır. Onu aşkın oymağa ayrılırlar. Kırgızların soyundan geldikleri sanılır.
Beltirler
Sagaylarla karışık otururlar. Nitekim Sagaylarla bir birlik oluştururlar. Kimi budun bilimciler Sagayların bir boyu sayarlar. Sayıları 12.000 dolayındadır.
Kızıllar
Yüs bozkırında Ak ve Kara Yüs ormanları boylarında otururlar. Sayıları 20.000 dolayındadır. Kaç Türkleri ile komşu olurlar.
Ağızları Hakasçanın dördüncü koludur. Sagay ağzından çok Kaç ağzına yakındır
Koyballar
Ute Irmağı boyu ile Abakan ırmağının sağ kıyısında yaşarlar. Yaklaşık 2000 kişiden oluşan bir boydur. Castren'e göre Koyballar 13 ana boya ayrılırlar. Soyları Yenisey Ostyakları ve Samoyetlerle karışmıştır. Nitekim Castren, Koybalların bir zamanlar dillerinde çok sayıda Samoyet ve Ostyak ögeleri kullandıklarına tanık olduğunu bildirir. Patkanov ile Latkin ise Koybalları Türkleşmiş Samoyetlerden sayarlar.
Ağızları Kaç ve Sağay ağzının karışımından türemiştir.
Kaçlar
Abakan vadisinde otururlar. Sayıları 20. 000 dolayındadır. Eski dönemlerde Yenisey ırmağının kollarından Kas dolaylarında oturmuşlardır. Kendilerine "Kaas" adını vermeleri bundandır. 17. yüzyıl sonlarında İrtiş yöresindeki kimi Türk boyları bunları yerleştirmek isteyen Rusların baskısı ile Tomsk kenti kuzeyindeki Yenisey yöresine sıkıştırılırlar. Bu yüzden bunların önemli bir bölümü Krasnoyarsk'dan oldukça uzakta olan Kaç Irmağı kıyılarına yerleşmek zorunda kalırlar.
Castren'e göre Kaçlar bir zamanlar Kaç Irmağı kıyılarında yaşarken Ara Türkleri ile birleşmişlerdir. Ayrıca Kırgız ve Tubalarla karışmışlardır.
Şorlar
Şorlar, Kuzey Altay ve Kuznetskiy Altay toprakları ile Hakas, Dağlık Altay illeri yöresinde yaşarlar. Mraass, Tom ve Kondom Tom Irmakları boylarında yerleşmişlerdir. Altay Dağlarının kuzey eteklerinde yaşarlar. Bu bölgedeki ormanlık alanlarda otururlar. Büyük köylere yerleşmişlerdir. Bu bölge doğu Sibirya'ya düşer. Rus ve batı kaynaklarında Altaylılar, Teleütler ve Kara Orman Türkleri, Kara Tatarlar gibi değişik adlar verilir. Kendilerinin benimsediği bir boy adı yoktur. Daha çok kıyılarında yaşadıkları ırmakların adlarını kullanırlar. Radlofftüm bu halkı "Şor" adı altında toplamıştır. Sayıları 20.000 dolayındadır.
Hakaslar
Geçen yüzyılda Abakan Türkleri olarak adlandırılan Güney Sibirya Türklerinin bir bölümüne Hakaslar adı verilmiştir. Minusin, Abakan, Yenisey ve Sibirya Türkleri adları ile de anılırlar. Abakan vadisi olarak adlandırılan bölgeye Hakaslar, 17-18.yüzyıllarda Kırgızların boşaltması sonrası yerleşirler. Bu bölge güney Sibirya'nın doğusuna düşer.
Hakasça Yenisey Irmağının orta kesiminde ve kollarından Abakan ve Çulum'un yukarı bölümlerinde konuşulur. Hakas ülkesinin yüz ölçümü 42.900 km', nüfusu 2001 sayımına göre 514.295'dir. Başkenti Abakan kentidir. Hakasların % 90'ı Özerk Hakas Bölgesinde yaşar. Kalanlar küçük topluluklar biçiminde Özerk Tuva Cumhuriyetinde ve Rus Federasyonunun Tomsk bölgesinde yaşarlar. 100.000 aşkın kişi Hakasça konuşur.
Hakasların yaşadıkları bu alan, önemli Türk tarihsel kalıntılarının gizli olduğu kazı bilim merkezidir. Kimi kazılar sonucunda çok eski dönemlerden demir, altın, gümüş gereçler ve takılar bulunmuştur. İÖ 7 ve 1. yüzyıllarda Orta Yenisey ve Abakan yöresi, Sakaların egemenliğindedir. Söz konusu dönemle ilgili uçan geyikler, oynayan aslanlar, zürafa sembolleri ele geçmiştir. Höyük mezarlarda pek çok eşya yanında güç göstergesi altından çeşitli nesneler, silahlar, toprak kaplar bulunmuştur.
Tuvinler
Batı Türkistan ve Kırgızistan topraklarından sonra, iç Asya'da yeni bir Türk ülkesi ile karşılaşırız. Burası Tuvin Cumhuriyetidir. Ülke, Moğol Cumhuriyetinin kuzeybatısına düşer. Kuzeyden Sayan, güneyden Tannu-Ola Dağları ile çevrili bir vadidir. Bu topraklar Göktürk, Uygur, Kırgız, Moğol devletlerinin çekirdek alanı olmuştur. Tuva devletinin başkenti, Kızıl kentidir. 1999 sayımına göre, Tuvin özerk devletinde 338.557 kişi yaşar. Bunun % 60'ını Tuvinler oluşturur. Böylece 200.000 dolayında Tuvin bu devletçiğin sınırları içindedir. Bu cumhuriyette ayrıca Rus, Hakas ve başka halklar bulunur. Küçük bir Tuvin topluluğu, Krasnoyarsk’da ve 30. 000 Tuva, Moğolistan’da yaşar. Ayrıca Çin’in Sincan özerk bölgesinde küçük bir Tuvin topluluğu yaşamını sürdürür. Sonuçta toplam 250.000 dolayında Tuvinin yaşar gezegenimizde.
Kumuklar
Kumuklar Özerk Dağıstan Cumhuriyeti'nde yaşarlar. 1989 sayımına göre 282.178 Kumuk vardır. Hazar Denizinin kuzey kıyısı boyunca uzanan Dağıstan Cumhuriyeti topraklarını yerleşmişlerdir. Ayrıca Özerk Çeçen-İnguş ve Özerk Kuzey Ossetio bölgelerinde küçük topluluklar biçiminde Kumuklar yaşar.
Karaçay - Balkarlar
Karaçay ve Balkarlar, Özerk Karaçay-Çerkez bölgesinin kuzeyinde yaşarlar. Kuzey Kafkasya'da yan yana otururlar. Dilleri birbirlerinden ayrılmayacak ölçüde yakındır. Uzak geçmişte Balkarlarla Karaçayların atası ortaktır. Bu alan ortak boylarına adını veren Türk boylarının dilinden arta kalan ortak dille kendini gösterir.
Karaçayca ve Balkarca Türk dilleri içinde Kıpçak dil öbeğine girer. Onun alt bölümü olan Karadeniz-Hazar dilleri dalı içindedir. Bu dala "Yeni Kumanca" adı verilir. Kırım Tatarcası ile Karayimce'de bu dalda ele alınır. "Yeni Kumanca" Kazan, Batı Sibirya Türkçeleri ile 13. yüzyıl sonunda yazıldığı sanılan Codex Cumanicus'un devamı sayılır. Genellikle bu öbekteki diller fazla ses değişimine uğramamışlardır. Sesler duruluğunu yitirmemiştir. Eski Türkçeden pek ayrılmaz. Özellikle ötümsüz ünsüzler pek durudur.
Toplu olarak sayıları 197.000 kişidir. Karaçaylar, 131.000; Balkarlar, 66 bin dolayındadır. Balkarlar uzun yıllar Kabardian ve Çeçenlerin komşusu olarak yaşamışlardır. Bu komşuluk karşılıklı kültürel etkileşime neden olmuştur.