Asıl adı Ahmed olan alimin doğum tarihi hakkında kesin bilgiler mevcut değildir. Kendisinin şiirinde belirttiğine göre Hicri takvime göre 974'te Cizre'de dünyaya gelmiştir. Miladi takvime göre 1566'a denk gelir. Dindar bir ailede büyümüştür. Diyarbakır, Bingöl, Hasankeyf gibi farklı yerlerde eğitim alan alim, imamlık görevini Diyarbakır'da yapmıştır. Diyarbakır'dan sonra Sırba, Hasankeyf ve Cizra'de imamlık yapmıştır ve hayatının sonuna kadar Cizre'de kalmıştır.
Alimin en önemli eseri Divan'ıdır. Divan'ının birden çok elyazması nüshaları mevcuttur. Bunlar arasında en eskisi Muhammed Tayyar Paşa-yı Amidi'nin 1715 (1131 Hicri) tarihli el yazmasıdır. Bir diğer eski nüsha da Alman şarkiyatçı Martin Hartman (1851-1918) tarafından 1904 yılında Berlin'de Almanca bir önsözle birlikte tıpkıbasımı yapılan nüshadır. 2007 yılında alimin Divan'ı Kent Yayınları tarafından Türkçe olarak yayınlandı ve bu çalışmada eserin mevcut nüshaların tümü göz önünde tutularak hazırlanmıştır.
Dil yek e dê 'işqi yek bit' aşiqan yek yarî bes
Qible dê yek bit qulûban dilberek dildari bes
**
Gönül birdir, aşk da bir olmalı; aşıklara bir yar yeter
Kıble bir olmalı, kalplere gönül çelen bir yar yeter.
Lê ez tinê ser ta qedem yekser disojim dem bi dem
Wesfên di '/işqê ez çi dem nayên hisab û deftere...
***
Bense baştan aşağı yanmaktayım dem be dem
Nasıl anlatsam ki aşkın hesaba sığmaz niteliklerini...
kürt edebiyatı denilince "mehmed uzun" dışında kimse kürtçe yazmadı sananlar ve kürt edebiyatı denilince akıllarına "ahmed arif" ile "yaşar kemal" gelenlere umarım birazcık da olsa faydası olur bu listenin.
ayrıca bir türk olarak söylemek gerekirse 1000 yıldır beraber yaşadığımız bir ırkın edebiyatını bilmemek
Bir molla düşünün kendini aşkın ikici şeyhi ilan etsin. Bir molla hayal edin kendisini aşka anlam katan deniz, aşkın dillendirilmesine aracılık eden belagat ikliminin emiri, şiirin cihangiri olduğunu iddia etsin. Üstelik yüksek tondan aşk tasavvurunu haykıran bu zat, Gülistan’ın sahibi Sa’di Şirazi’ye çekinmeden meydan okuyarak “incilerle
Mirov carna xwe ji bedêna xwe xelas dıkê û xwe ji bo heqiqête dıke feda, hêz û nefse durtır guhê xwe dıdê ser vicdanâ xwe.
Wicdan ji bo mirovatiye tışteki pır bı qedr û qiymete, Mirovek kû deste xwe bıde sêr wicdana xwe we vexte dıkeve riya heqiqete.
Em dıkarın bejın kû heqiqet dı bedêna mirov da dengê xwedeyê, çaxa mirov tê rûyê dınyayê, berî aqıl bı wicdana xwe dıhıse. Edalet, nizama tabiete, rehmdari û piyarî tehm dıkê...
Melayê Bateyî ji felsefeya xwe da behsa edaleta Xwede, mirovatiyê û wicdanê dıke. Mevludâ Şerif de meteforeke bı mefizikî tışten kû me jor heşmartın nıvisandiyê.
Weki Melayê Bateyî Feqiye Teyran ji felsefe ya xwe da ji qalê nizama jiyana û tışten metafizikî dıkê. Her tım tırsek dı dılê mirovda heyê ku ew tırs ji tışten kû ji ramane mezıntırın. Feqiye Teyran qıseya Zembilfiroş de ji qale ev tırsen ramane mezıntır dıke.
Lı ser habune Søren Kierkegaard ji felsefe ya xweda ji buna tırse hemû tışten metafizikî nivisandınê. Nîşaniya xweye "Tırs û Cırıfîn" de qale Hz. İbrahim û wicdane wi û edaletê xwedê dıkê.
Netice ewê kû filozofê Kurd hertım tıştê metafizikî û maddi bı hevrê temam kırınê.
Ne bı tenê tıştê metafiziki ne ji bı tenê tıştê maddî bondor kırıne. Ji ber ku Xwedê hertışt bı hêvre bı nizamêke afîrandiyê jı bo wê mirov ji ramanen xwe bı tıştê heyî hîdûd dıgrê...
Dîwaneke evînî ji pênûsa Melayê Cizîrî...
Melayê Cizîrî yek ji helbestvanên girîng ên edebiyata Kurdî ye. Stranên evînî yên herî xweş ên bi Kurdî ji berhemên wî hatine çêkirin.
Heger hûn dixwazin dilsoziya Melayê Cizîrî ya ji bo evînê fêm bikin, divê hûn vê dîwanê bixwînin...